Valkenisse
| Valkenisse (Valkenisse, Valckenisse, Valkenesse) |
|---|
Gemeente op Walcheren
Voormalige gemeente op Walcheren, sinds 1 januari 1997 opgegaan in de gemeente Veere, door samenvoeging op 1 juli 1966 gevormd uit de oude gemeenten Biggekerke, Koudekerke en Zoutelande, totaal 2960 ha, 6108 inwoners (1982) van wie 3655 in het dorp Koudekerke, waar ook het gemeentehuis staat. Wapen: Het wapen. verleend bij K.B. van 6 januari 1967, is samengesteld uit motieven uit de wapens van de drie samengevoegde gemeenten: de leeuw met de barensteel was het wapen van Zoutelande, de kerk herinnert aan het wapen van Koudekerke en de schar komt uit dat van Biggekerke. Vlag: De gemeentevlag, ingesteld bij raadsbesluit van 6 maart 1968, bestaat uit twee banen wit en blauw (gekozen als de Zeeuwse kleuren), met het volledige wapen op het midden. Dorpen en buurtschappen: Biggekerke, Boudewijnskerke, Dishoek, Groot- en Klein-*Valkenisse, Koudekerke, Krommenhoeke, St.-Janskerke, Werendijke, Zoutelande. De gemeente Valkenisse grenst over een grote lengte aan de Noordzee: de duinen (sommige toppen hoger dan 50 m) en de stranden zijn door hun gunstige ligging bijzonder in trek. Er zijn veel hotels, pensions, bungalow- en kampeerterreinen. Op sommige plaatsen zijn de smalle duinen versterkt: op het duindijklichaam is een boulevard aangelegd. Van Westkapelle tot Vlissingen loopt door het duingebied van Valkenisse een fietspad.
Buurtschappen binnen de voormalige gemeente Valkenisse
Groot- en Klein-Valkenisse. Buurtschappen binnen de gemeente Valkenisse: vóór 1 juli 1966 behorende tot de voormalige gemeente Biggekerke op Walcheren.
Verdronken dorp
Valkenisse is een in 1682 verdronken dorp ten zuidoosten van Waarde (Zuid-Beveland) in de Westerschelde. ‘Valke’ zou afgeleid zijn van een legendarische ridder Falko. Deze Vlaming vestigde zich, aldus een processtuk uit 1455, omstreeks 1200 in het latere Valkenisse; zijn zoon Witto zou de kerk hebben gesticht (1233). In de eerst bekende vermelding van Valkenisse (1218/19) is echter sprake van Willeman van Valkenisse en zijn broers. Witte (Witto) wordt pas genoemd in 1260. Een nisse of nesse is een uitstekende landtong.
Aan de plaats waar de kerk gesticht en in 1233 ingewijd werd, is een legende verbonden: bij de dijk, waar de parochiekerk zou komen, hadden herders verschillende keren liefelijk horen zingen en op feestdagen zagen zij over de dijk een processie gaan die uit de hemel kwam en daar weer heenging. Dit werd beschouwd als het teken dat de kerk van Valkenisse op die plaats gebouwd moest worden. Deze kerk behoorde aan het kapittel van Oudmunster te Utrecht. Binnen het ambacht Valkenisse stond in het gehucht Gawege de St.-Anthoniuskapel die in 1443 werd gesticht en waarin een vicarie ter ere van St.-Sebastiaan werd gevestigd. Het gebied van de parochie Valkenisse is na de Reformatie gevoegd bij dat van Waarde, voor zover het nadien herdijkt werd. Een wapen wordt al vermeld bij Van Grijpskerke (vóór 1579) en komt voor op de wapenkaart van Smallegange (1696): het werd in 1950 opgenomen in het wapen van de gemeente Waarde. Het dorp zelf is verdronken in casu definitief verlaten als gevolg van de vloed van 26 januari 1682. De kerktoren van Valkenisse diende na deze ramp als baken voor de scheepvaart op de Westerschelde, tot hij in 1750 instortte. Herdijking van een deel van Valkenisse vond plaats als Valkenissepolder (ook Nieuw-Valkenisse genoemd) in 1694, van een ander deel als Emmanuëlpolder in 1864 (beide in de gemeente Reimerswaal).
Topografie, bevolking
Valkenisse had karakteristieken van een ringdorp, maar was daar geen zuiver voorbeeld van. Het dorp met enkele tientallen huizen lag niet op een kreekrug, hetgeen mogelijk een factor was in zijn ondergang, aangezien de bebouwing niet uitstak boven gemiddeld hoogwater. De kerk was blijkens archeologisch onderzoek een eenvoudige kruiskerk met een twaalf meter breed, éénbeukig schip en twee zijkapellen; het schip is vóór 1637 al afgebroken, mogelijk als gevolg van een stormvloed. Uit onderzoek van de skeletten op het kerkhof bleek dat de Valkenissenaren van de 14de tot en met de 16de eeuw mensen waren met een meer dan gemiddelde lengte (1,70 tot incidenteel 1,90 meter voor de mannen) en dito gezondheidstoestand, afgezien van een aantal afwijkingen die waren aangeboren of veroorzaakt door ongevallen of zware lichamelijke arbeid. De belangrijkste inkomsten van de dorpelingen kwamen uit akkerbouw, schapenteelt voor de wol- en lakenindustrie en veenwinning of moernering. De heren van Valkenisse verkregen ook inkomsten uit een geleidetol over de Westerschelde. Van hun laatmiddeleeuwse kasteel zijn resten ten oosten van het dorp teruggevonden. De Tachtigjarige Oorlog bracht de aanleg van een andere versterking. In 1632 voltooiden de Staatsen op de zuidpunt van de landtong van Valkenisse het fort Keizershoofd. Dit diende vooral ter verdediging van de stad Goes en moest landingen vanuit het door de Spaansen bezette Land van Hulst voorkomen. Na de vrede van Munster is het fort in 1649/50 ontmanteld.
Archeologie
Valkenisse geldt als het ‘prototype’ van de verdronken dorpen in Zeeland. De sterk gegroeide belangstelling voor de verdronken geschiedenis van Zeeland hangt samen met het onderzoek van Valkenisse tussen 1990 en 2003. Al rond 1920 waren stenen en fundamenten gesignaleerd en weer verdwenen onder het opnieuw aangroeiende schorgebied. Rond 1990 erodeerde het schor opnieuw aan de zuidzijde, zodat omstreeks 1990 fundamenten en begravingen in het slik zichtbaar waren. Mogelijk was het storten van baggerslib in dit deel van de Westerschelde de oorzaak van het begin van de erosie en heeft de tweede verdieping van de rivier hieraan verder bijgedragen. De voortschrijdende vernietiging van het archeologisch erfgoed vormde de aanleiding voor het langdurige, in verschillende campagnes en projecten te onderscheiden onderzoek. Dit werd uitgevoerd in een bijna integrale samenwerking van de Archeologische Werkgemeenschap Nederland (amateur-archeologen), het Provinciaal Depot voor Bodemvondsten (PDB, vanaf 1997 Provinciaal Archeologisch Centrum Zeeland (PACZ), in 2001 opgegaan in de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland, SCEZ) en de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB).
Het onderzoek werd grotendeels op non-destructieve wijze uitgevoerd, waarbij het water de archeologische sporen blootlegde die bij regelmatige monitoring verder werden vrijgemaakt van slib en slik. Parallel aan de archeologische waarnemingen vond historisch, historisch-topografisch en archiefonderzoek plaats door amateurs en specialisten. Als gevolg van deze langdurige onderzoeksfase en interdisciplinaire benadering werd Valkenisse het best gedocumenteerde en intensiefst onderzochte verdronken dorp van Nederland.
Om de site te beschermen tegen schatgravers vaardigde de gemeente Reimerswaal in februari 1999 een verbod uit om het gebied met een metaaldetector te betreden. Nadat Valkenisse in datzelfde jaar als terrein van zeer hoge archeologische waarde op de Archeologische Monumenten Kaart (AMK) van Zeeland was opgenomen volgde in 2001 aanwijzing tot wettelijk beschermd archeologisch monument. Fysieke bescherming tegen de snel voortschrijdende erosie kwam dankzij een natuurcompensatieprogramma in verband met de tweede verdieping van de Westerschelde: in 2003 voltooide Rijkswaterstaat twee stenen strek- of leidammen van 600 en 800 meter lengte en een hoogte van 2,5 meter aan weerszijden van het beschermde gebied. De stroom werd zo zuidwaarts gedwongen en snelle sedimentatie in het gebied tussen de strekdammen vond plaats. Nooit eerder was in Nederland 3 miljoen Euro geïnvesteerd om mede een archeologisch monument van een fysieke bescherming te voorzien.
Na een eerste boekpublicatie in 1995 verscheen in 2012 de overzichtspublicatie Valkenisse. Geschiedenis, archeologie en topografie van een verdronken dorp op Zuid-Beveland. Hierin gaat veel aandacht uit naar de reconstructie van de topografie, gekoppeld aan individuele huizen, percelen en eigenaars gedurende de laatste periode van bewoning. Combinatie van de archeologische overzichtstekening, oude manuscriptkaarten zoals een kaartboek van C. Smallegange uit 1637, hedendaagse cartografische reconstructies en archiefonderzoek leverden een gedetailleerd resultaat op.
AUTEUR
-J.A. Trimpe Burger (1,2, 3), S.J.M. Hulsbergen/J.P. Vaane (3); herz. Jan J.B. Kuipers (3), 2013
LITERATUUR
-Zelandia Illustrata X, 39-43.
Tekst uit de Encyclopedie van Zeeland 1982-1984
1. Gemeente op Walcheren, door samenvoeging op 1 juli 1966 gevormd uit de oude gemeenten Biggekerke, Koudekerke en Zoutelande, totaal 2960 ha, 6108 inwoners (1982) van wie 3655 in het dorp Koudekerke, waar ook het gemeentehuis staat. Wapen: Het wapen. verleend bij K.B. van 6 januari 1967, is samengesteld uit motieven uit de wapens van de drie samengevoegde gemeenten: de leeuw met de barensteel was het wapen van Zoutelande, de kerk herinnert aan het wapen van Koudekerke en de schar komt uit dat van Biggekerke. Vlag: De gemeentevlag, ingesteld bij raadsbesluit van 6 maart 1968, bestaat uit twee banen wit en blauw (gekozen als de Zeeuwse kleuren), met het volledige wapen op het midden. Dorpen en buurtschappen: Biggekerke, Boudewijnskerke, Dishoek, Groot- en Klein-*Valkenisse, Koudekerke, Krommenhoeke, St.-Janskerke, Werendijke, Zoutelande. De gemeente Valkenisse grenst over een grote lengte aan de Noordzee: de duinen (sommige toppen hoger dan 50 m) en de stranden zijn door hun gunstige ligging bijzonder in trek. Er zijn veel hotels, pensions, bungalow- en kampeerterreinen. Op sommige plaatsen zijn de smalle duinen versterkt: op het duindijklichaam is een boulevard aangelegd. Van Westkapelle tot Vlissingen loopt door het duingebied van Valkenisse een fietspad.
2. Groot- en Klein-Valkenisse. Buurtschappen binnen de gemeente Valkenisse: vóór 1 juli 1966 behorende tot de voormalige gemeente Biggekerke op Walcheren.
3. (Valkenisse, Valckenisse, Valkenesse). Een in 1570 verdronken dorp ten zuidoosten van Waarde (Z.-Bev.), in de Westerschelde. Valkenisse was genoemd naar een zekere Valke of Falke; -nisse: een uitstekende landtong (in de Honte). Herdijking van een deel van Valkenisse (als Valkenisse-polder) in 1694, van een ander deel (als Emmanuël-polder) in 1864. Thans is dit gemeente Reimerswaal. Valkenisse was een oude ambachtsheerlijkheid, te onderscheiden in Oud-Valkenisse en Nieuw-Valkenisse. Aan de plaats waar de kerk gesticht en in 1233 ingewijd werd, is een legende verbonden: bij de dijk, waar de parochiekerk zou komen, hadden herders verschillende keren liefelijk horen zingen en op feestdagen zagen zij over de dijk een processie gaan die uit de hemel kwam en daar weer heenging. Dit werd beschouwd als het teken dat de kerk van Valkenisse op die plaats gebouwd moest worden. Deze kerk behoorde aan het kapittel van Oudmunster te Utrecht. Binnen het ambacht Valkenisse stond in het gehucht 'Gawege de St.-Anthoniuskapel die in 1443 werd gesticht en waarin een vicarie ter ere van St.-Sebastiaan werd gevestigd. Het gebied van de parochie Valkenisse is na de Reformatie gevoegd bij dat van Waarde, voor zover het nadien herdijkt werd. Een wapen wordt al vermeld bij Van Grijpskerke (vóór 1579) en komt voor op de wapenkaart van Smallegange (1696): het werd in 1950 opgenomen in het wapen van de gemeente Waarde.