Nisse
Nisse, of: Nesse. (Gerbergnisse, Ter Nisse).
Het dorp: kenmerken
Nisse is een dorp en voormalige gemeente (tot 1970) in de gemeente Borsele, in de Nederlandse provincie Zeeland. Het dorp is gelegen op het zuidelijk deel van schiereiland Zuid-Beveland, de zogenaamde “Zak van Zuid-Beveland”. Het dorp heeft 615 inwoners (1 januari 2021). Het dorp ligt in de polder De Breede Watering Bewesten Yerseke, aan de noordzijde van de vroegere zeearm De Zwake, die het eiland Borssele van Zuid-Beveland scheidde. Nisse is een van de mooiste dorpen in Zeeland en valt om die reden met recht onder 'Beschermde Stads- en Dorpsgezichten'. Het is daarmee een van de zeventien beschermde stads- en dorpsgezichten in Zeeland. Het dorp wordt gedomineerd door de karakteristieke 14e-eeuwse kerktoren van de Hervormde kerk, die in de wijde omgeving te zien is.
Nesse
In zee of zeeboezem uitstekend stuk land; Germ. nasja, hetgeen een afleiding is van nasu ('neus'). Nisse of nesse zou letterlijk vertaald kunnen worden in: landneus. Voorbeelden zijn: Nisse, Ossenisse (Ossenesse), Hontenisse, Bruinisse, Scherpenisse, Stavenisse, Valkenisse, Renesse en in veel later tijd Terneuzen.
Wapen
Dit is een wapen van het geslacht Van der Nisse; het komt al voor op de wapenkaart van Smallegange. Alleen worden sinds de wapenbevestiging van 31 juli 1817 de lelies meestal met afgesneden voet afgebeeld wat echter te wijten is aan de toenmalige, wat ontaarde heraldische tekenstijl. In de 18e eeuw werd het wapen gedekt met een parelkroon en had het twee eenhoorns als schildhouder.
Vlag
De vlag van Nisse bestaat uit drie banen, geel-groen-rood, dus de wapenkleuren. Deze vlag werd bij raadsbesluit van 26 maart 1954 ingesteld.
Monumenten en bezienswaardigheden
Grote of Mariakerk
De Grote of Mariakerk is een middeleeuwse gotische kruiskerk (1425-1525) . Het schip en koor hebben een houten spitsbooggewelf. Daaronder bevinden zich unieke beelden van de 12 apostelen met hun attributen. Verder is er veel mooi houtsnijwerk op banken en preekstoel. In de wandelkerk bevinden zich fraaie muurschilderingen uit de 15e eeuw, meerdere oude grafzerken vanaf 1444 en een grafkelder van het geslacht Van Borsselen. De 14e eeuwse toren is in 2010 gerestaureerd en in eigendom van de gemeente Borsele. Eenmaal per 14 dagen is er een dienst op zondagmorgen om 10.00 uur.
Kasteelterrein
Het smeedijzeren hek met hardstenen posten en bakstenen vleugels is de eigenlijke kasteelingang van Slot ter Nisse. Samen met de aan het Dorpsplein tegenover de kerk staande boerderij de enige overgebleven bouwsels van het kasteel.
Aan het verdwenen slot Nisse herinneren het toegangshek uit 1760 (Lodewijk XVe-stijl) en de in reliëf nog aanwezige grachten. Nabij het kasteelterrein ligt een 'vluchtberg' werf) waarin we waarschijnlijk een uit de 12e/13e eeuw daterende versterking moeten zien als voorganger van het latere kasteel. Een tweede vluchtberg op het grondgebied van de oude heerlijkheid Nisse ligt ver oostelijk, dicht bij 's-Gravenpolder.
In de omgeving van Nisse liggen verschillen de natuurmonumenten: ca. 15 ha bloemdijken (Staatsnatuurreservaat), een 'ganzenreservaat' en een tijdens de herverkaveling gespaard gebleven heggenlandschap. De Zwaakse Weel (voor een deel eigendom van de Ver. tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland) ligt niet ver ten zuidoosten van de oude gemeentegrens van Nisse en 's Gravenpolder. Dichtbij de Zwaakse Weel is de monumentale hofstede de 'Mooie Staak' gelegen.
Dorpsplein
Dit historische plein met zijn kerk en vaete (de vijver die vroeger gebruikt werd als drinkplaats) is beschermd dorpsgezicht. Vaste ordende elementen zijn de streekeigen boombeplanting, omzoomd door lage gevelwanden. Deze geven het plein een groots karakter.
Geschiedenis
De heerlijkheid Nisse behoorde in het midden van de 12e eeuw aan het geslacht Borssele. Door verbeurdverklaring kwam zij echter in andere handen en behoorde o.a. in 1321 aan Otto van Buren, zwager van graaf Willem III. Nisse was reeds kort voor 1196 een parochie. Bij de verdeling van de dochterkerken van de Westmonster te Middelburg viel Nisse toe aan de St.-Paulusabdij te Utrecht. In het deel van Nisse dat ten zuiden van de Zwake lag, stond een kapel in de Onzer Vrouwen Stellepolder, waarvan mag worden aangenomen dat ze ook aan de H. Maagd was gewijd. De kerk te Nisse had St.-Hubertus tot patroonheilige. Na de Reformatie werd Nisse tot 1666 gecombineerd met Sinoutskerke. Als eerste predikant kwam in 1578 Ludovicus Willemot Hyperius (v. Iperen), een Vlaming, zo als zovele van de eerste predikanten in Zeeland. Hij werd door de classis gebruikt voor allerlei gewichtige zendingen. Men zond hem o.a. in 1580 naar Vlaanderen om predikanten te bezoeken. Later werd hij uitgeleend aan Dixmuiden, waarover de baljuw en schepenen van Nisse zich gingen beklagen. Eind 1580 is hij gestorven. 2. (Oud-Nisse). Verdwenen gehucht tussen Ellewoutsdijk en Oudelande, in de Ellewoutsdijkpolder, Zuid-Beveland.
Auteur
S.J.M. Hulsbergen, J.A. Trimpe Burger, aangevuld: W. van Gorsel, 2022.
Literatuur
- Gysseling, Toponymie van Zeeuws-Vlaanderen
- C. Dekker, Zuid-Beveland (+ losse overzichtskaarten).
- Grijpink, Register op de parochieën.
- H. Janse, Kerken en torens.
- Kok, Zeeuwse patrocinia.
- S. Muller Hz., De indeeling van het bisdom.
- Por, Middeleeuwsch beeldhouwwerk te Nisse.
- Zelandia Illustrata X, 94-95.
- Van Mieris, Groot Charterboek III, 269.
- Van der Muelen, Van der Nisse, 65-66.