Borssele

Borssele (barsalia, Bersalia, Bersel, Borselen, Borssel, Brinsila, Brumsale E.a.).

De vaete aan Het Plein met fontein, gezien in de richting van de Nederlandse Hervormde Kerk. Foto: W. van Gorsel, 28-5-2021. Bron: ZB, Beeldbank Zeeland, rec.nr. 187008

Het dorp: kenmerken

Dorp binnen de gemeente Borsele, Zuid-Beveland; tot 1 januari 1970 een zelfstandige gemeente waarin Koningsdorp en Oudekaai; 1440 inw. (2021). Vlakbij Borssele is de enige kerncentrale gebouwd van Nederland. Borssele, zoals we het nu kennen, werd in 1616 aangelegd volgens een rechthoekig stratenplan met de rechthoekige kerkbrink in het midden en een eveneens rechthoekige singel rondom het gehele dorp; het is een ontwerp van Cornelis Adriaens zoon Soetwater, destijds burgemeester van Goes en dijkgraaf van de Watering Bewesten Yerseke.

Wapen

zie Borsele, nieuwe gemeente.

Vlag

De voormalige gemeente Borssele voerde een vlag van drie evenlange banen zwart-wit-zwart. Deze was door de gemeenteraad vastgesteld op 26 maart 1962, maar kwam reeds als versiering voor op afbeeldingen van het baroniewapen in de 18e eeuw.

Monumenten

Ned. Hervormde kerk

De Kleine of Catharinakerk uit 1852. Waterstaatskerk. Wordt gebruikt door de Hervormde gemeente van de PKN (Protestantse Kerk in Nederland). Prentbriefkaart: Van Leers, ca. 1994. Bron: ZB, Beeldbank Zeeland, rec.nr. 36715

Bij de aanleg van de Vaate te Borssele in 1616 werd al ruimte gereserveerd voor de bouw van een kerk. De bouw daarvan liet echter door financiële tegenslagen bij bedijkingen lang op zich wachten. Men kerkte daardoor lange tijd in een gedeelte van het Gemeentehuis. In 1846 werd begonnen met de bouw van een echte dorpskerk naar ontwerp van architect A. de Muijnck. Het betreft een gebouw in de zogenaamde ‘Waterstaatstijl’, waarvan diverse werden gebouwd in de jaren 1820-1860 naar ontwerpen van Waterstaat ingenieurs. Op 13 april 1851 werd het nieuwe kerkgebouw in gebruik genomen. Bij een storm in 1965 is de toren scheef gewaaid. Deze werd twee jaar later hersteld en tevens voorzien van een nieuwe luidklok. In 2002 is het kerkgebouw gerenoveerd. De kapconstructie dreigde uit te zakken waardoor zijmuren zouden wijken. Tevens is toen het kerkgebouw binnen aangepast onder begeleiding van binnenhuis architect mevrouw Henny Bosman. De klassieke kerkbanken werden verwijderd, de entree gemoderniseerd maar het orgel is in zijn authentieke staat bewaard gebleven! Aantal zitplaatsen is 100 stuks, uit te breiden tot maximaal 140 stuks.

In mei 1903 schonken 'de ambachtsheer dhr. A.W. van Borssele en van zijne Vrouw Baronesse van Brakel van Wadenoijen en Doornwerth’ een orgel voor de Catharinakerk te Borssele, zoals het opschrift op het oksaal vermeldt. Het instrument werd gebouwd door de Firma Gebr. Adema te Leeuwarden. Zij legden zich voornamelijk toe op de bouw van kleinere orgels, waarvan voorbeelden staan in de Hervormde Kerk in Almkerk (1876) en het Witte Kerkje in Zeist (1904). In juni 1903 werd het Adema-orgel in Borssele door de leverancier J.M.W. Stoker uit Hilversum opgebouwd en in gebruik genomen.

In 1926 is het orgel gerestaureerd door de firma Dekker uit Goes. In 1997 heeft de firma S. de Wit te Nieuw-Vennep een restauratie uitgevoerd waarbij de volgende wijzigingen zijn uitgevoerd: De Viola 8’ disc. is uit het orgel genomen en ligt opgeslagen in een kist achter het orgel. De bestaande Quint 2 2/3’ is op de plaats van de Viola geplaatst. Op de opengevallen plaats is een nieuwe Gedekte Fluit 4’ geplaatst. Op het aangehangen pedaal is een digitaal gesamplede Subbas 16’ als vrije stem geplaatst.

Korenmolen 'De Hoop en Verwachting'

De korenmolen 'De Hoop en Verwachting' uit 1864 is een houten achtkantige bovenkruier en grondzeiler.

Berg van Troye

De Berg van Troye is een vliedberg gelegen aan de rand van het dorp Borssele. De berg is een restant van het voormalig mottekasteel het Slot Troye, dat het stamslot was van de Heren van Borssele. Foto: W. van Gorsel, 28-5-2021. Bron: ZB, Beeldbank Zeeland, rec.nr. 186997

Vlak ten noordoosten van het dorp ligt de berg van Troye werf), een overblijfsel van een kasteelberg, met oorspronkelijk een ringmuur. De berg is archeologisch onderzocht. Bovendien zijn in een aangrenzend perceel ten westen van de berg funderingen teruggevonden van het vermoedelijke stamslot van de roemruchte Heren van Borssele.

Ten oosten van Borssele ligt langs de weg naar Ovezande het natuurreservaat de Westeindse Weel, eigendom van de Stichting Het Zeeuwse Landschap. Langs de Westerschelde lag vroeger het bekende natuurgebied De Kaloot, met schorren, strandje en rivierduintjes. Nu ligt er in de omgeving een kerncentrale.

Geschiedenis

Borssele wordt reeds genoemd in een oorkonde uit 976 van de St. Baafsabdij te Gent. Het vormde toen nogéén geheel met Zuid-Beveland. Door de grote overstroming van 1014 werd het land van Borssele, evenals dat van Oudelande enBaarland, van Zuid-Beveland gescheiden door de nieuw gevormde Zwake. Eind 13^e eeuw werden de drie afzonderlijke eilanden met elkaar verbonden binnen één ringdijk, maar onderling gescheiden door binnendijken (vijfzodendijken) ter voorkoming van een gezamenlijke inundatie. Borssele werd door een vijfzodendijk in tweeën gesplitst, Westen Oost-Borssele (14e eeuw). Op West-Borssele lagen de dorpen Monster, Oostkerke, St.-Katherijnekerke, Tewijk, Westkerke en Wolfertsdorp; op Oost-Borssele lagen Coudorpe, Everinge (Oud-en Nieuw-) en Ellewoutsdijk. Het waren waarschijnlijk zeer kleine dorpen waarvan de parochies dateren uit de 13e en 14e eeuw. Ze behoorden tot het dekenaat Walcheren en waren in het bezit van het kapittel van St. Pieter te Utrecht. De Heren van Borssele hadden in al deze kerken het patronaatsrecht. De oudste van deze parochies zullen dochters zijn geweest van die van Monster. Misschien was Tewijk, dat in de noordpunt van het eiland lag, wel de oudste dochter, gevolgd door Oostkerke en St.-Katherijnekerke. De jongste parochie is die van Wolfertsdorp. Daar stond een kapel die onder Oostkerke ressorteerde. Tussen de 14^e en de 17e eeuw werd de Zwake grotendeels ingepolderd waardoor het eiland Borssele Baarland weer één geheel vormde met Zuid-Beveland. De welen markeren de vele dijk doorbraken van de vroegere Zwake. De Zwaakse weel is een restgeul van deze zeearm. Bij de St.-Felixvloed van 5 november 1530 verdronk West-Borssele; herdijkt in 1531, opnieuw verloren in 1532, tot in 1615 de stad Goes de heerlijkheid Borssele uiteindelijk `De berg van Troye' bij Borssele: geen eigenlijke werf, maar een 'chateau motte'. van Charles de Lalaing kocht en in 1616 onder leiding van Soetwater herdijkte. Het huidige dorp ligt ongeveer op de plaats van het voormalige kerkdorp Monster,waarvan de kerk waarschijnlijk een van de oudste dochters was van de Westmonster te Middelburg. Het nieuwe Borssele kreeg in 1618 zijn eerstepredikant, E. Morris. Vanaf 1836 is er eenChr. Geref. Gemeente, die in 1869 Chr. Geref. Kerk werd en in 1892 Geref. Kerk.

Auteur

J.A. Trimpe Burger, herzien: W. van Gorsel, 2021.

Literatuur

• Van der Baan, Hervormde gemeenten in de classis Goes.
• Braaf, De berg van Troje, XXXVII1, 69-83 en X L11, 129 144.
• C. Dekker, Zuid-Beveland.
• Grijpink, Register op de parochiën.
• Van Heel, Na 500 jaar weer terecht.
• Heussen en Van Rijn, Kerkelijke historie.
• J.H. Kluiver, Historische orgels 1972-1973.
• Kok, Zeeuwse patrocinia.
• S. Muller Fz., De indeeling van het bisdom.
• Varren. De kaloot.
• Zelandia Blustrata X.
• Zie verder bibliografie, topografische ingang.

Encyclopedie van Zeeland, 1982-1984

Bekijk de originele tekst uit de Encyclopedie van Zeeland, 1982-1984