Muziekleven

Muziekleven

In Zeeland heeft door de eeuwen heen een geanimeerd muziekleven bestaan. De enige publicatie die op dit moment vrijwel het gehele Zeeuws muziekverleden tot in de 20ste eeuw weergeeft, is van P. Scherft, Een speurtocht door Zeeuws muziekverleden.

Renaissance -14de-16de eeuw

Uit de oudste tijd is weinig bronnenmateriaal overgebleven. Aanwijzingen zijn bijvoorbeeld muziekinstrumenten als mondharpjes, maar ook een tamboerfluitje uit de tweede helft van de 14de eeuw, afkomstig uit Aardenburg. Ook zijn enkele keramische blaasinstrumenten opgegraven. Voorts wordt in officiële stukken uit de 14de eeuw melding gemaakt van openbare optredens door muzikanten in Zeeland. Dat gebeurde bij kerkelijke plechtigheden. Veertig of meer muzikanten werden bij dergelijke muziekevenementen ingezet. Deze stoet trok langs de straten. Naast de meesters ‘van den vedelen’ zag en hoorde men die van de ghitaernen, van de sautelien en de rebeeke (tokkel- en strijkinstrumenten). Pijpers, trompetters, zangers en zelfs een spreker waren erbij, het jaar daarop, 1366, ook schalmeiblazers. In 1373 werden ook twee portatieforgeltjes in de stoet meegedragen. Wereldlijke feesten werden trouwens ook door stadsmuzikanten opgeluisterd. De middeleeuwen leverden meer gegevens op daar de kerken uiteraard een voorname plaats in het muziekleven innamen. De kerken in de steden waren, mede door de zorg van de wereldlijke overheid, van goede orgels voor zien. Deze werden intensief gebruikt voor de kerkelijke eredienst, maar hadden daar naast een functie in het muziekleven. Aan de belangrijkste kerken was een zangmeester verbonden, vaak tevens organist, die de `choralen' oefende in het zingen. Enige instructies voor de zangmeesters bleven in de voorbodenboeken van Goes bewaard. In Middelburg waren aan de St.-Maartenskerk zelfs vier vaste zangers verbonden; dit was sinds 1 november 1500 mogelijk geworden door subsidies van het stadsbestuur en de gilden. De Reformatie betekende een breukvlak met deze kerkelijke muziekcultuur, maar op het gebied van de orgelcultuur was er een continuïteit: de stadsbesturen namen na verloop van tijd de zorg voor de orgels weer ter hand, stelden organisten aan en organiseerden wekelijks orgelbespelingen. Vooral toen omstreeks 1640 het orgel zijn functie terugkreeg in de eredienst, werd dit onderdeel van het muziekleven weer van grote betekenis. Binnen de kerk was muziek onmisbaar voor de eredienst. Er is door Zeeuwse componisten relatief veel kerkmuziek geschreven. Te denken valt bijvoorbeeld aan componisten als Ghiselin Danckerts uit Tholen en Lupus Hellinck uit Axel. Mogelijk is ook hun beroemde tijdgenoot Jacobus Clemens non Papa uit Zeeland afkomstig. De koormuziek werd tot op zeer hoog niveau ontwikkeld: ze werd een echte kunstvorm. Daartoe waren aan sommige kerken – zoals in Hulst, Goes en St. Maartensdijk, later in Veere, Tholen en Middelburg – vaste koren verbonden.

Aan deze door het katholieke geloof ingegeven traditie kwam echter in 1574 een eind; het psalmgezang van de reformatie deed zijn intrede. “Deze kerkzang”, zo schrijft Scherft, was in esthetisch opzicht niet met de oudere te vergelijken. Dat was ook niet de bedoeling: het ging niet om het kunstgenot, maar om de geloofsovertuiging. Al wat van de zuivere Waarheid afleidde, was voor de calvinisten in letterlijke zin uit den Boze en diende uit de kerken verwijderd te worden. Dat waren niet alleen de altaren en heiligenbeelden, maar ook de orgels, die zelfs niet voor ondersteuning van het psalmgezang bespeeld mochten worden. Een Zeeuws componist en dichter uit die tijd is Adriaen Valerius (1575-1625), woonachtig te Veere. Bekend is zijn Nederlandtsche Gedenck-clanck. Het bevat een verhaal over de Tachtigjarige Oorlog, afgewisseld met vrome gedichten, bedoeld om te worden gezongen in de huiskamer op melodieën van dansmuziek uit zijn tijd. Het werk bleek echter bij zijn tijdgenoten onpopulair, mogelijk vanwege de al te wereldse (dansdeuntjes) aanpak. Pas in de 19de eeuw kreeg het belangstelling.

De meeste muzikanten in die tijd waren vrije kunstenaars die schnabbelend door het leven gingen. De Zeeuwse steden hadden vooralsnog alleen trompetters in vaste dienst. Later was er ook sprake van muzikanten die andere instrumenten bespeelden. Te denken valt bijvoorbeeld aan carillonspelers en stadsorganisten. In 1614 had St. Maartensdijk acht muzikanten in dienst en Zierikzee in 1797 zelfs zestien. Zulke muzikanten speelden dansmuziek op feesten, gaven les, traden op voor burgers, maar lieten ook edellieden op hooggelegen kastelen van hun oorstrelende kunstbeoefening genieten.

Barok - 17de eeuw

Over de particuliere muziekbeoefening in de middeleeuwen en in de 17de eeuw is weinig bekend. Uit de spaarzame gegevens blijkt instrumentenbezit aan orgels, clavecimbels en andere snaarinstrumenten. Zo kocht de vader van Adriaen Valerius het kleine orgel van de afgebroken St.-Maartenskerk te Middelburg. Valerius' Gedenckklanck en de Psalmen van Remigius Schrijver wijzen op een belangrijke huiselijke muziekbeoefening. Niettemin keerde, ondanks het streng calvinistisch klimaat, de stadsorganist in Middelburg weer terug. Hij bleef voorlopig uit de kerkdienst, maar bespeelde wel het orgel en het carillon van de Nieuwe Kerk ter verstrooiing van de burgers. Vanaf 1638 ontstond in Middelburg een nieuwe traditie van stadsorganisten, te beginnen bij Cornelis Dapper en gevolgd door lieden als Remigius Schrijver, Pieter Bustijn en Willem Lootens. Schrijver en Busteijn wijdden zich onder meer aan een nieuwe toonzetting der psalmen. Daarnaast componeerden zij, net als Valerius, ook kamermuziek. Exemplarisch zijn Bustijns Suites pour le clavecin. In zekere zin vormde dergelijke ‘wereldse’ kamermuziek een tegenwicht voor de strenge eisen van de reformatie. Een ander voorbeeld van een voor de huiskamer componerend Zeeuwse musicus was Johan Snep uit Zierikzee. Hij schreef onder meer een verzameling Nederduytse liederen met een en twee stemmen en basso continuo en een bundel van tien sonates (suites) voor viola da gamba en basso continuo.

Barok - 18de eeuw

Uit de 18de eeuw zijn er meer gegevens, met name uit de tweede helft van deze eeuw. Clavecimbels, vooral die van de Antwerpse bouwers Ruckers, blijken dan in groten getale aanwezig te zijn, terwijl ook menige patriciër een kostbaar huisorgel voor zich liet bouwen door instrumentmakers als L. de Backen, H.H. Hess, J.F. Moreau of Frederik van der Weele. In deze tijd kwam ook het concertwezen op. Regelmatig werden er concerten gegeven in de bovenzaal van het IJkkantoor aan het Molenwater te Middelburg met onder andere J.H. Heinrichs als kapelmeester en rondreizende beroemdheden als solisten. Initiatief hiertoe nam Daniël Radermacher die ook de stimulerende kracht was voor het organiseren van concerten in huiselijke kring.

Het Rijckre orgel in de Oostkerk in Middelburg, ca. 1990, prentbriefkaart, ZB, Beeldbank Zeeland, recordnr. 35334

Langzamerhand kreeg het orgel in Zeeland opnieuw een functie, en wel in de Hervormde Kerk, aanvankelijk slechts voor en na de dienst, later ook voor de begeleiding van psalmgezang. Hier en daar voorzagen zelfs individuele gemeenteleden hun kerk van een compleet orgel. Omstreeks het midden van de 18de eeuw was het orgelspel algemeen ingeburgerd. Vanaf dat moment werden nieuwe kerkorgels, vaak met ruime afmetingen en muzikale mogelijkheden, plechtig ingewijd. Daarmee erkende men de stichtelijke (verheffende) werking van het orgelspel uitdrukkelijk. Aanvullend versterkten orgelconcerten de esthetische waardering voor de orgelkunst. In Goes bijvoorbeeld werd in de eerste helft van de 18de eeuw het orgel enige malen per week ’s avonds een uur bespeeld. Vooral het Middelburgse Oostkerkorgel werd zeer geprezen om zijn goede kwaliteiten. De opleving van de orgelcultuur in Zeeland stimuleerde de muzikale ontwikkeling van Zeeuwen in het algemeen. Het muziekonderwijs in Middelburg en elders begon te groeien. De herwaardering voor muziek als kunstvorm verscherpte de eisen voor musici. De gemiddelde amateurmusicus kon als vanouds bij de beroepsmusicus terecht voor professionele scholing. Op hun beurt boden beroepsmusici zich via annonces aan en op die manier ontstond in Zeeland – zo rond het midden van de 18de eeuw – het beroep van docent. Het werd een trend om zelf in huiselijke kring muziek te maken. Er werd dan ook veel kamermuziek geschreven en uitgevoerd. Koopman en muziekminnaar Daniël Radermacher was de grote stuwkracht achter deze trend. Niet alleen stimuleerde hij de inrichting van de eerste concertzaal in Middelburg en de bouw van het eerste orgel in de Oostkerk, ook organiseerde hij in zijn kapitale woning ‘De grote Christoffel’ aan de Middelburgse Dam vele huisconcerten door amateurs en beroepsmusici. Onder deze laatsten bevond zich de Vlissingse organist mr. Joos Verschuere Reynvaan, die zijn musicologisch woordenboek aan Radermacher opdroeg. In deze periode waren ook de zogeheten collegia musica zeer actief, muziekgezelschappen van amateurmuzikanten te Middelburg en Zierikzee. De leiding lag in de betrouwbare handen van professionele musici. Zo werd het collegium in Middelburg geleid door onder meer Remigius Schrijver, Pieter Bustijn, Benjamin Bouchart, Christian Ernst Graf, Frans Joachim Heinrichs en Willem Lootens. [[Johan Snep was op zeker moment dirigent van het collegium musicum in Zierikzee. Graf]] was, net als diens eerdergenoemde collega’s, tevens een verdienstelijk componist. Later kreeg hij een aanstelling als kapelmeester en componist aan het prinselijk Hof, maar uit zijn Middelburgse periode dateren zijn eerste twee opusnummers: twee ‘symphonieën’ en zes suites voor twee violen en basso continuo. Graf schreef ook het Duo économique pour 1 violon à 2 mains et 2 archets, uit te voeren door twee musici, elk met hun eigen strijkstok op eenzelfde viool. Graf had in Den Haag veel charmante leerlingen waarmee hij dit opmerkelijke strijkwerkje wellicht vaak heeft geoefend.

Duyschot-orgel in de Nieuwe Kerk te Middelburg (foto: Evert Blaas & Jan M. Boone). De opbloeiende orgelcultuur in het 18de- en 19de-eeuwse Zeeland was niet in de laatste plaats te danken aan de familie Lootens – een muzikale en artistieke familie. Willem Lootens was de bekendste, maar zijn broers, zoons en kleinzoons waren organist in Zierikzee, Goes en Arnemuiden. Willem werd op dertigjarige leeftijd organist van de Grote Kerk te Zierikzee en drie jaar later van de Nieuwe Kerk te Middelburg. Tijdens orgelconcerten in de Nieuwe Kerk demonstreerde hij de ruime mogelijkheden van het orgel. Daarnaast begaf hij zich in de muzikale kringen van de bovengenoemde Daniël Radermacher. In diens woning gaf Lootens muzieklessen en bespeelde het klavecimbel tijdens huisconcerten. Aansluitend componeerde hij huiskamermuziek, zoals Six divertimentos for the piano en Trois quatuors pour le clavecin ou l’orgue avec violon, alto et baso. Daarnaast schreef Lootens kerkmuziek. Openbare concerten werden op dat moment nog nauwelijks gegeven. Weliswaar waren de orgelconcerten voor iedereen toegankelijk, maar verder was muziek iets voor binnenshuis. Alleen bij openbare gelegenheden klonk muziek. Als reden daarvoor schrijft Scherft het volgende:

Concertgevers werden niet hoog aangeslagen. Het publiek bezocht hun uitvoeringen niet om klankschoonheid te ondergaan, maar om zich te vergapen aan allerlei ingewikkelde handgrepen en buitenissige prestaties. Nog lang zijn wonderkinderen en blinde virtuosen, alleen om het feit van hun optreden, grote trekpleisters gebleven. In de achttiende eeuw waren het de zogenaamde androïden waar het publiek voor te hoop liep. Androïden waren levensechte poppen van natuurlijke grootte met een mechaniek binnenin, waardoor zij instumenten konden bespelen met de daarbij horende en niet horende gebaren

Pas in de tweede helft van de 18de eeuw ging men de Middelburgse concertzaal meer en meer in gebruik nemen om openbare concerten te verzorgen.

Romantiek - 19de eeuw

Jan Morks getekend door Th. Molkenboer, september 1917, tekeningen en prenten, ZB, Beeldbank Zeeland, recordnr. 0235

In de 19de eeuw dreef het muziekleven vooral op de plaatselijke muziekverenigingen en de muziekmeesters die daar als dirigent aan verbonden waren. Het muziekkorps van de stedelijke schutterij van Middelburg, opgericht in 1815, stond hier schijnbaar buiten, maar voorzag in een duidelijke behoefte en bleef dit ook doen onder brede lagen van de bevolking. Toen het in 1907 als schutterij muziek werd opgeheven herleefde het onder zijn dirigent Jan Morks onmiddellijk als Middelburgs Muziekkorps. Trouwens, overal in de provincie kwamen de sociale aspecten van actieve muziekbeoefening door amateurs tot hun recht in plaatselijke harmonieën fanfareorkesten. Sinds 1827 kende Middelburg een instrumentaal college eigenlijk een strijkorkestje onder de naam 'Uit Kunstliefde'. In 1834 volgde de nog bestaande zangvereniging (thans Koninklijke Oratoriumvereniging) `Tot oefening en Uitspanning'. Een sterke impuls voor het muziekleven in Nederland bracht de Maatschappij tot bevordering der Toonkunst, opgericht in 1829. In dat jaar had zij ook reeds een afdeling in Middelburg; later ook in Goes en Zierikzee. Middelburg scheidde zich later weer af uit onvrede over het feit dat Zeeland niet in aanmerking kwam voor de door Toonkunst georganiseerde muziekfeesten, zoals die elders in Nederland plaats vonden. Het provinciale antwoord hierop vormden de Zeeuwse muziekfeesten. Deze werden van 1847 tot 1869 door de Goese en Zierikzeese afdelingen van Toonkunst, in goede samenwerking met de afgescheiden Middelburgse afdeling gehouden en waren het bewijs van een bloeiend muziekleven in Zeeland. Reeds vóór de tijd van het georganiseerde muziekleven gaven professionele solisten concerten, dikwijls in een serie, waarop de burgerij kon intekenen zoals bijvoorbeeld in 1811 het geval was. Later werden de solisten meestal door de muziekverenigingen geëngageerd om tijdens hun concert op te treden. Bemiddeling door impressariaten was nog onbekend, maar de dirigenten en bestuursleden wisten door persoonlijke relaties befaamde zangers en instrumentalisten uit binnen- en buitenland naar Zeeland te halen. Belangrijke voorwaarde daartoe was een goede concertaccommodatie. In het Middelburgse abdijcomplex werd in 1839 aan de Groenmarkt een voor die tijd moderne zaal met uitstekende acoustische eigenschappen ingericht; aan het eind van de eeuw werd deze door een grotere vervangen. Ook elders kwamen concertzalen (Zierikzee, 1852) De zangscholen voor de jeugd hebben zeker hun bijdrage geleverd aan het muziekleven in Zeeland. De animo om een instrument te leren bespelen was minder groot, zij het dat piano- en vioollessen wel door particuliere muziekleraren gegeven werden. Het inmiddels ter ziele gegane `Uit Kunstliefde' en ook de in 1887 te Middelburg opgerichte `Vereniging voor Instrumentale Muziek' telde vrijwel uitsluitend strijkers onder haar uitvoerende leden. De nodige aanvulling met blazers kwam uit de schutterij- of militaire korpsen, later uit de elders gevestigde symphonieorkesten.

20ste eeuw

Optreden van Psalmen op muziek van Sweelinck en Daan Manneke m.m.v. Bram Beekman in de Oostkerk in Middelburg, affiche 4 oktober 2009, ZB, Beeldbank Zeeland, recordnr. 23497

Pas na de Tweede wereldoorlog werden de mogelijkheden verwezenlijkt om zowel een Zeeuwse Muziekschool als een Zeeuws Orkest tot leven te brengen. De tegelijkertijd door de Zeeuwse Volksuniversiteit ontwikkelde initiatieven een keuze uit het aanbod der Nederlandse en buitenlandse muzikale podiumkunsten (symphonische ensembles, kamermuziekgezel schappen, solisten) over de provincie `te spreiden' (Stichting Cultuurspreiding Zeeland), gaf belangrijke vernieuwende impulsen aan de na-oorlogse ontwikkeling van het muziekleven in Zeeland.

Concertpianist Jan Kuiler (1893-1976), die aan het Amsterdams conservatorium piano, viool en compositieleer studeerde, trad met succes op in Duitsland en elders in Europa. Daarna vestigde hij zich in Middelburg als muziekdocent en dirigent. Ook componeerde hij enkele vocale werken. Hij dirigeerde onder andere de Vlissingsche Oratoriumvereeniging, later overgenomen door de Kruiningse componist en organist Daan Manneke (geb. 1939). Deze laatste was weer een leerling van de Goesenaar Adriaan Kousemaker (1908-1984), organist, dirigent, componist en muziekuitgever (uitgeverij Ars Nova).

Auteur

-H.J. Kluiver, P. Scherft, Els van de Wijdeven, 2017.

Literatuur

• P. Scherft, Een speurtocht door Zeeuws muziekverleden (Middelburg, 1984).