Haamstede (haemstede)/EvZ1982-1984

Haamstede (haemstede)

Tekst uit de Encyclopedie van Zeeland 1982-1984

Voormalige gemeente en oude heerlijkheid op Schouwen; op 1 januari 1961 ingedeeld bij de nieuwe gemeente Westerschouwen. Tot de opgeheven gemeente Haamstede behoorden het dorp Haamstede, het vrijwel verdwenen Koudekerke (2), alsook het uitgestrekte duingebied van de Westeren-ban en de Zeepe (sinds 1930 waterwingebied), gelegen tussen de voormalige gemeenten Burgh en Renesse. De aaneengegroeide dorpen Burgh en Haamstede tellen tezamen 3062 inwoners(1980). In Haamstede zetelt in een nieuw gemeentehuis het bestuur van Westerschouwen. In de 'kop van Schouw en' verblijven op drukke dagen meer dan 60.000 recreanten; Burgh-Haamstede en Renesse fungeren als verzorgingskernen. Het gebied rond Haamstede is bijzonder rijk aan natuurschoon (stranden aan de Noordzee, duinen, bossen, duinpolders en inlagen), maar is ook archeologisch interessant door o.a. de aanwezigheid van resten Oud Duinlandschap bodem), waarin zich nederzettingssporen bevinden uit de Late Steentijd Prehistorie; zie ook Brabers), de Romeinse tijd en de middeleeuwen.

Wapen: Het wapen van Haamstede herinnert aan Witte van Haamstede, de stamvader van het roemruchte geslacht, die een bastaardzoon van graaf Floris V uit Anna van Heusden was. Het komt in verschillende variaties voor, waarbij echter steeds de Hollandse leeuw, het wapen van zijn vader, centraal staat. Hieraan werd Of een barensteel Of (meestal) een zilveren rad toegevoegd, het laatste afkomstig uit het wapen van Witte's vrouw, Agnes van der Sluyse. Zo komt het voor op de wapenkaart van Smallegange (1696). Het werd op 10 november 1813 voor de ambachtsheerlijkheid bevestigd. De kaart van Schouwen van 1540 geeft hetzelfde wapen met een uitgeschulpte blauwe zoom. Voor de gemeente werd echter op 31 juli 1817 een wapen bevestigd, waarop de leeuw een gouden schildje met een rood rad draagt; dit is het wapen van Witte's moeder, Anna van Heusden.

Vlag: Bij aanwezigheid op het kasteel van leden uit de Erven Familie Van der Lek de Clercq wordt een vlag gehesen volgens het wapenmodel.

Varia: Kermis op de maandag vóór of op St. Jan en de daarop volgende dinsdag, alsmede op de voorafgaande zaterdag.

Monumenten: Het slot Haamstede (al in 1226 genoemd) is het fraaiste kasteel dat Zeeland rijk is Haamstede, Slot). Het werd in de periode 1963-1973 grondig gerestaureerd onder leiding van M.J.J. van Beveren, H. Janse en C.J. Bardet (Rijksdienst voor de Monumentenzorg). Er worden in het gebouw regelmatig kasteelconcerten gegeven. Bij het slot behoort behalve een omliggend bosachtig park, nog ruim 200 ha duinterrein. De huidige N.H.-kerk, waarvan het koor in de 17e eeuw is afgebroken, dateert van na 1506. Een oudere kerk, die van romaanse oorsprong was, brandde in genoemd jaar af. In 1966 zijn bij oudheidkundig onderzoek in de kerk tufstenen funderingen gevonden van waarschijnlijk het vroegste (11e-eeuwse kerkgebouw. De korenmolen `De Graanhalm' uit 1847 is een zware ronde, ongetailleerde stenen bovenkruier met schuin geschoorde stelling. Markant in het duingebied, maar van groot belang voor de scheepvaart die de omgeving van Westenschouwen passeert, is de vuurtoren van Haamstede, de Westerlichttoren (een post van de Rijkskustverlichting langs de Nederlandse kust; gebouwd in 1837; hoogte 47 m boven de begane grond of 58 m boven N.A.P.; 226 treden). Ca. 2 km ten noordoosten van de vuurtoren staat in het duin nog een kustlicht, de Verklikker genoemd. Zuidoostelijk van de vuurtoren ligt een zweefvliegveldje, vroeger het 'Vliegveld West-Schouwen', later het vliegveld Haamstede' geheten; geopend op 4 mei 1931. De opening van een geregelde luchtdienst op Rotterdam vond plaats op 4 juli 1931. In 1932 werd de luchtlijn verlengd tot Vlissingen, in 1933 naar Knocke-De Zoute in België. In 1938 bereikte het luchtvervoer te Haamstede zijn hoogtepunt; er landden 2755 vliegtuigen waarvan 1499 van de K.L.M. Na de mobilisatie in 1939 werd Haamstede een militair vliegveld. De Duitsers maakten het in 1944 onklaar door het graven van sloten en greppels. In 1953 legde de Rijkswaterstaat er een landingsbaan voor kleine vliegtuigen aan. Sinds 1960 heeft een zweefvliegclub er de beschikking over gekregen. (zie verder luchtvaart). Voor natuurmonumenten zie Westerschouwen.

Geschiedenis: De naam Haamstede moet waarschijnlijk verklaard worden als stede of plaats aan de Hamer, een zijarm van de Schelde (vgl. Hamerstede, een verdwenen dorp op Noord-Beveland). Het gebied van Haamstede behoort tot de vroegst bewoonde plaatsen van Zeeland. Evenals Domburg was het gunstig gelegen aan de monding van de Schelde, langs welke rivier een belangrijke handelsroute liep. Zo is het ook niet verwonderlijk dat de kerk van Haamstede in oorsprong een van de oudste van Schouwen is geweest. Brijdorpe, Renesse, Noordwelle, Coudekerke en Serooskerke zijn als dochterkerken van haar te zien en mogelijk ook Zuidkerke. Aan de kerk, die aan Johannes de Doper was gewijd, waren twee pastoorplaatsen verbonden. Behalve de kerk in Haamstede zelf stond er een Mariakapel in de duinen. Even ten zuiden van het dorp had men een gasthuis dat sedert 1466 wordt vermeld. Er was een kapel aan verbonden, gewijd aan de Heilige Maagd. Ten noorden van Haamstede heeft een klooster van franciscaanse tertiarissen gestaan. Als grondlegger van Haamstede moet worden gezien Costijn (Costien, Christiaan) uit Zierikzee, die op 15 mei 1229 van Floris IV in Westen-Schouwen haaimanlanden en duinen verkreeg en die later ook de bezitter was van versterkingen te Haamstede en Renesse. Eén van de kleinzonen van Costijn, Jan van Renesse, kwam in botsing met Floris V, waardoor zijn goederen verbeurd werden verklaard. Een andere kleinzoon, Jan van Haamstede, stierf in 1295 kinderloos. Jan I, zoon van Floris V, beleende daarop in 1299 zijn halfbroer Witte met Haamstede. Deze stond bekend om zijn moedig optreden bij het beleg van Zierikzee door de Vlamingen in 1304. In 1341 werd de Heerlijkheid van Haamstede door graaf Willem van Henegouwen tot een baanderheerlijkheid verheven en kregen de heren van Haamstede de erenaam van Baanderheren. Deze waren direct leenman leenstelsel) van de koning en voerden een eigen banier. Onder de regering van Philips van Bourgondië is de heerlijkheid weer aan de graaf gekomen. In 1474 werd Lodewijk van Gruuthuse sinds 1463 stadhouder van Holland, Zeeland en West Friesland voor Philips van Bourgondië baanderheer van Haamstede. In 1591 verkocht de spaansgezinde laatste Gruuthuse, Catharina, de baanderheerlijkheid aan vooraanstaande burgers uit Zierikzee. Wat de kerkelijke geschiedenis betreft zij hier vermeld dat de parochie Haamstede reeds vóór de Reformatie werd uitgebreid met een deel van Coudekerke Koudekerke, 2). Na de Reformatie worden Haamstede en Burgh gecombineerd (tot 1661). Als eerste predikant kwam hier in 1576 Cornelis van Hille, een Vlaming. Hij schreef De Ziekentroost. Later ging hij terug naar Oudenaarde (B.). Bekende predikanten die in Haamstede stonden zijn: G.C. Udemans (1599-1604) en W. Teellinck (1606-1613). Omstreeks 1850 ontstond te Haamstede een kruisgemeente, welke in 1869 Chr. Geref.kerk werd en in 1892 Gerf. kerk. In 1956 werd te Haamstede een Chr. Geref. kerk geinstitueerd. Samen met de kerk te Kerkwerve werd hier J. Westerink als predikant beroepen in 1963.

AUTEUR

J.A. Trimpe Burger, S.J.M. Hulsbergen

LITERATUUR

A.J.F. Fokker, Schouwen voor 1600. Grijpink, Register op de parochiën, H .J Kok, Zeeuwse patroinia. S. Muller Hz., Indeeling Bisdom. D. Nieuwhof, Burgerlijk en kerkelijk gedenkboek van Haamstede. Trimpe Burger, Archeologisch nieuws uit Zeeland, 11966). Te Water. Kort verhaal. Zelandia Illustrata J .P.B. Zuurdeeg, Inventaris archieven Burgh 1602-1961.

AFBEELDING

Gezicht op het dorp Haamstede (ca. 1620). Uit: Smallegange, Cronyck van Zeeland. De kern van het dorp Haamstede (1973). Links de N.H. kerk, rechts het slot Haamstede. Rechtsonder, aan de slotgracht, resten van de na 1963 opgegraven fundamenten van het gebouw, dat Lodewijk van Brugge in de 15e eeuw aan het slot toevoegde. Dit in 1944 vernieuwde travalje, aan de ring te Haamstede, verving het laatste van de vier, die Haamstede heeft bezeten.