Sas van Gent

Sas Van Gent

Luchtfoto van Sas van Gent. Foto: J. Midavaine/Slagboom en Peeters, 2000. Bron: ZB, Beeldbank Zeeland, rec.nr. 130523

Het dorp: kenmerken

1. Plaats in Oost Zeeuws-Vlaanderen (3.780 inwoners in 2021) behorend bij de Gemeente Terneuzen (sinds 2003), voorheen een eigen gemeente. Bij de gemeentelijke herindeling op 1 april 1970 werd de nieuwe gemeente Sas van Gent gevormd uit de oude gemeenten Philippine, Sas van Gent en Westdorpe. Binnen de nieuwe gemeente lagen Axelsche Sassing (ged. Batterij, Driekwart, (Het) Holleken, 'Isabellahaven, Klein-Gent. Passluis, Philippine, (De) Posthoorn, Sas van Gent, Westdorpe, Zandstraat, en Zwartenhoek.

2. ('t Zas, 't Zas van Gendt, het Hoge en het Lage Sas van Gent of gewoon Sas). Eén van de oudste geïndustrialiseerde plaatsen in Zeeland. De plaats ontleent haar naam aan een sluis (sas) aan de monding van een kanaal van de stad Gent naar zee.

Wapen

In de 17^de eeuw voerde Sas van Gent het wapen van Gent in omgekeerde kleur: een zwarte leeuw op zilveren veld. Sinds de 18^de eeuw is het huidige wapen bekend. Het sas, afgebeeld door sluisdeuren, wordt bewaakt door de generaliteitsleeuw met zwaard en pijlenbundel, embleem van de Zeven Verenigde Provinciën. Uit het feit dat deze leeuw rood is afgebeeld valt op te maken dat het wapen van vóór 1663 dateert: na dat jaar wordt de generaliteitsleeuw steeds van goud weergegeven. Het wapen werd op 31 juli 1817 voor de gemeente bevestigd en bij K.B. van 2 april 1971 aan de nieuwe gemeente verleend.

Vlag

Deze werd bij raadsbesluit van 19 juli 1962 ingesteld en op 25 februari 1971 door de raad van de nieuwe gemeente opnieuw vastgesteld. De zwarte leeuw is ontleend aan het oude wapen van Sas van Gent: de rood-witte banen duiden op de drie kanaalarmen. die de plaats doorsnijden.

Varia

• Kermis op de eerste zondag van september en de daaraan voorafgaande zaterdag en de daarop volgende maandag en dinsdag.
• Markt elke dinsdag van 10 tot 17 uur.
• Carnaval (vastenavond) in het weekend. Voorafgaande aan aswoensdag.
• Folklore-week (volksdansen en braderie in de week waarin 21 juli valt.

Middelen van bestaan

Sas van Gent heeft zich vanaf de tweede helft van de 19e eeuw ontwikkeld tot een industriecentrum van betekenis. Men vindt er een ijzergieterij, een glasfabriek, chemische industrie, twee suikerfabrieken. Maïsverwerking, een meelfabriek, een metaal-constructiebedrijf, confectieindustrie en een haringverwerkend bedrijf (zie kanaalzone). Verder biedt de landbouw een belangrijke bestaansbron.

Monumenten

Heilige Maria Hemelvaartskerk

Een neogotische kerk die in 1892 in gebruik werd genomen en ontworpen is door Joseph Cuypers. De kerk is gelegen aan de Markt en is een kruisbasiliek met toren en vieringtorentje. Het is de eerste kerk in Nederland waarbij een gewelf van "cement-ijzer", ofwel gewapend beton, werd toegepast. Dit leidde tot minachtende kritiek als "nep" en "kitsch", doch tegenwoordig kan de kerk niet alleen als architectonisch en religieus erfgoed, doch ook als een belangrijk industrieel erfgoed worden opgevat. De kerk is daarom geklasseerd als Rijksmonument.

Voormalige Nederlands-hervormde kerk

n 1648 werd op deze plaats een hervormd kerkgebouw gebouwd, in de vorm van een kruiskerk in classicistische stijl, met een achthoekig koepeltorentje op de viering. Deze kerk werd in 1658 in gebruik genomen. In 1747 werd de kerk getroffen tijdens de belegering van het stadje door de Fransen. De kerk brandde af en werd van 1750 tot 1752 herbouwd door David van Stolk; hij kreeg een grondplan in de vorm van een Grieks kruis. Het ontwerp herinnerde sterk aan dat van de door Adriaan Dortsman ontworpen Oosterkerk in Amsterdam (1669-1671). In 1896 werd dit gebouw opnieuw door brand verwoest. Van de inventaris kon niets worden gered vanwege het vloeibare lood dat naar beneden viel. In 1898 kwam een nieuwe kerk gereed op dezelfde plaats. Deze had aanvankelijk een houten toren, maar in 1907 werd deze door een stenen toren vervangen. Begin 20e eeuw werd de kerk onttrokken aan de eredienst en verkocht. Tegenwoordig (2018) is er een reclamebureau in gevestigd.

Overig

Aan de Westkade bij het stadhuis staat een standbeeld van een schepentrekker, vervaardigd door H. J. de Bliek, als herinnering aan het vroeger zo zware werk om schepen door de sluis te trekken. Van de vestingwerken rest nog slechts een deel van de in 1696 gebouwde watermolen, een getijmolen.

Geschiedenis

Het sedert 1645 als een 'stad' te noemen Sas van Gent is ontstaan rond het kanaal dat de Gentenaren in 1547 (octrooiaanvraag) van keizer Karel V hebben mogen graven, om hun stad een betere en kortere verbinding met de zee te bezorgen dan de verzameling van waterlopen en kreken aan de noordzijde. Het kanaal was in 1549 klaar en eindigde op enige afstand van de Lands- of Graaf Jansdijk =zeedijk): er ontbrak toen nog een sluis, zodat men de lading uit de schepen over de dijk moest dragen en op nieuw verschepen. Philips II gaf toestemming in die dijk een sluis te maken, die in 1563 gereed kwam. In 1564 moest men een nieuwe sluis bouwen omdat de oorspronkelijke het had begeven. Het duurde tot 1567 eer men die in gebruik kon nemen. De Gentenaren hadden alle zorg voor hun pas verworven sas en legden er omheen een versterking aan (zie vesting). In 1827 werd het kanaal doorgetrokken tot Terneuzen. Het werd opnieuw verbreed en verbeterd rond de eeuwwisseling. Op 19 december 1968 werd een andermaal verbeterd en verbreed kanaal. waarvoor de toen aanwezige sluiswerken in Sas van Gent moesten worden afgebroken, officieel door koningin Juliana en koning Boudewijn van België geopend.

Vesting

De eerste versterking van de sluis was een rechthoekige schans met vier bastions, waaromheen een gracht. In 1572 werd deze verwoest door de Geuzen en in 1583 werd ze door de Spanjaarden weer opgebouwd (Hoge Sas) en aan de westzijde van het kanaal uitgebreid (Lage Sas of Rapenburg, het gebied binnen de omwalling waar in de burgerbevolking woonde De versterking kreeg de vorm van een driehoek met een gebastioneerd tracé met hoofdgracht, ravelijnen. halve manen en contrescarpen. Noordwest van de sluis lag een kroonwerk. Naarmate de oevers opslikten ontstonden aan de oostzijde eveneens versterkingen. Tot Sas van Gent behoorden de aan de overzijde van het Sassche Gat gelegen versterking 'Het Pas' en het 11/2 km zuidwaarts gelegen fort St.-Antony. In 1644 werd de vesting na een beleg van vijf weken door Frederik Hendrik ingenomen. Van 1680 tot 1694 heeft de kapitein-ingenieur Herman Becker verbeteringen aangebracht. Het oude tracé werd vervangen door een vrijwel regelmatige zevenhoek met zeven bastions (Holland, Zeeland, Generaliteit, Orange, Nassau, Coehoorn en Vassey). Op de schouderhoeken van de bastions (oreillons) waren twee geschutsgalerijen boven elkaar aangebracht. De twee eerstgenoemde bastions waren ondermijnd. De afstanden tussen de bastionpunten bedroegen 300 meter. De zevenhoek was omgeven door een hoofdgracht. Ravelijnen (Stuart. Wilt of Rustenburg. Yvoy en Firens) en enige lunetten. Een ruime contrescarp niet buitengracht (alleen aan de west- en zuidzijde omsloot het geheel. De drie poorten waren de Gentsche-, Oost- en Boheemsche poort (in 1826 zijn de laatste resten afgebroken i.v.m. kanaalwerkzaamheden Het Pas verloor in 1700 zijn betekenis doordat het gedeeltelijk wegspoelde; het fort St.-Antonv bleef gehandhaafd, de contouren zijn pas geheel verdwenen hij de recente kanaalverbreding. Vermeldenswaard is de in 1696 gebouwde water-korenmolen in de courtine tussen de bastions Holland en Zeeland. Hij werd aangedreven door het water van de Gentsche Vaart en de sortie voor schepen. In 1747 werd de stad na een beleg van tien dagen aan de Fransen overgegeven. De nederzetting. als schans opgezet, was uitgegroeid tot een van de mooiste voorbeelden van de nieuw-Nederlandse versterkingskunst. Spoedig na de opheffing als vesting K.B. 21 juni 1816) is men met de grondige sloop ervan begonnen. Voor het laatst heeft de oorlogsfakkel gebrand in de Tweede wereldoorlog. Sas van Gent werd toen gerekend tot één van de zwaarst getroffen gemeenten van Zeeland. Vooral tijdens de evacuatieperiode van 20 tot en met 25 mei 1940 werd er veel vernield: bruggen werden opgeblazen en het deel van de Oostdam nabij Passluis werd platgebrand. Een groot aantal schepen werd tot zinken gebracht. Op 7 augustus 1944 kreeg het industriegebied een zwaar geallieerd bombardement te verduren. Op 19 september werd de stad door Canadese legereenheden van de Duitse bezetting bevrijd.

Kerkgeschiedenis

De van oorsprong roomse nederzetting (rond 1600 was er al een kerk) werd omgezet in een gereformeerd woonoord. toen de vesting in 1644 in Staatse handen overging. Katholieken mochten er blijven wonen, maar de uitoefening van hun eredienst werd hun verboden. Ze weken uit naar Assenede en Zelzate. Pas in 1705 werd hun toegestaan 'hunnen Godsdienst te exerceeren'. In 1718 kregen ze een eigen priester. In 1776 werd een huis aan de Markt ingericht als kerkgebouw. In 1892 werd de huidige kerk in gebruik genomen: ze is gebouwd naar een ontwerp van Jos Th. Cuvpers. Thans wordt de katholieke gemeenschap geleid door een kapelaan. met dezelfde bevoegdheden als een pastoor. De eerste hervormde kerk werd gebouwd in 1648. Deze werd in brand geschoten in 1747, weer opgebouwd en is in 1896 door blikseminslag opnieuw verloren gegaan. Men bouwde toen de nu nog in gebruik zijnde hervormde kerk. In 1815 werden de kerkelijke gemeenten Sas van Gent en Philippine samengevoegd. in 1969 kwam daar Sluiskil nog bij.

Literatuur

• F. Caland, De Hervormde gemeente van Sas van Cent.
• Manteau van Dalem, Tractaet in materie van Zeewercken.
• Normant, Geschiedkundige beschrijving Gent
• J. R. H. de Smit, De Waalse kerk van Sas van Gent 1654-1794.
• R. Slock, De vesting Sas van Gent.
• R. Stock, Kent u ze nog de Sassenaars?
• R. Stock, Sas van Gent in oude ansichten I en II.
• Schutte, Wapen Sas van Gent, 164
• E. Sluiterman, Beschrijving van den eersten aanleg der fortificaties Sas van Gent.

Encyclopedie van Zeeland, 1982-1984

Bekijk de originele tekst uit de Encyclopedie van Zeeland, 1982-1984