Baarland (baerland, West-baarland)
| Baarland (baerland, West-baarland) |
|---|
Het dorp: kenmerken
Dorp binnen de gemeente Borsele (Zuid-Beveland), vóór de gemeentelijke herindeling op 1 januari 1970 een zelfstandige gemeente. Op dit moment (2021) telt Baarland ca. 600 inwoners (2021). Baarland bezat tot 1953 bij het gehucht Bakendorp een haventje voor het vervoer van landbouwproducten; tot in de 19e eeuw was hier een overzetveer naar Zeeuws-Vlaanderen. De kern van het dorp met zijn brede rechthoekige markt met kerk, vate en twee rijen woningen ligt door zijn waterpachtige bouw hoger dan de omgeving. Dit gebied was met de komst van de auto verworden tot een verhard 'parkeerplein'. Door de herinrichting is een hofjesachtig plein ontstaan, waarin de 'muziektent' en de vaete (vroegere vee-drinkput) weer tot hun recht komen. Het is de Rijksplanologische Dienst aangemerkt als voorbeeldplan.
Wapen
Het sprekende wapen (baar beer) komt al voor op de wapenkaart in Smalleganges Nieuwe Cronyk van Zeeland (1696). Het werd in 1817 voor de gemeente bevestigd en bij Kon. Besluit van 17 april 1950, zoals de meeste gemeentewapens gedekt met een kroon.
Vlag
De vlag van Baarland heeft twee even lange banen van zwart en geel, met het wapenschild in de zwarte baan. Deze vlag is op 29 juni 1954 door de gemeente vastgesteld.
Monumenten
Nederlands Hervormde Kerk
De kerk is een 14e/15e-eeuwse drieschepige hallenkerk waarvan door geldgebrek de zijschepen zijn gesloopt in 1774. De toren (eigendom van de gemeente Borsele) hoort tot het oudste type Zeeuwse kerktorens bouwkunst. Boven de ingang van de toren hangen twee schandstenen. Deze flesvormige stenen, verbonden door een ketting, moesten als straf gedragen worden door kwaadsprekende vrouwen.Het belangrijke orgel uit 1786 is gebouwd door J. Moreau. Kerk en orgel zijn gerestaureerd in 1998-1999. In de kerk is voorts aanwezig een grafzerk van Willem Janszoon, landmeter, 1558, waarop zijn beeltenis met meetlat in de rechterhand, geflankeerd door piketpaaltjes. Sedert 1983 is de kerk eigendom van de Stichting Oude Zeeuwse Kerken.
Kasteel Hellenburg
Ten westen van het dorp liggen de gerestaureerde fundamenten van het voormalige kasteel De Hellenburg. Zo'n 500 jaar geleden stond hier een indrukwekkend kasteel: Hellenburg. Het werd bewoond door de adellijke familie Van Renesse. Hier zijn de fundamenten te zien. Het kasteel is niet in één keer gebouwd. Waarschijnlijk was deze plek bij Baarland al langer bewoond, met houten gebouwen. Eind 14e eeuw werd de grote donjon, een stenen woontoren, gebouwd. Gaandeweg breidde het complex zich in de 15e eeuw uit tot een kasteel met negen torens, omgeven door een gracht. De donjon is gewoon in het kasteel opgenomen.
Jan IV van Renesse bouwde eind 14e eeuw de grote stenen woontoren. Hij woonde er met zijn vrouw, Aleyd van Lichtenberg. Ruim een eeuw later wonen Frederik van Renesse en Elisabeth van Kruiningen hier. Over de andere bewoners is eigenlijk niets bekend.
Het kasteel is maar kort bewoond. Waarschijnlijk werd het in 1477 door een stormvloed verwoest. Het is nooit meer herbouwd. In de eeuwen die volgden werden de stenen elders hergebruikt, waardoor alle muren verdwenen. De locatie van het kasteel raakte in de vergetelheid, tot in 1957. Min of meer bij toeval werden de fundamenten weer ontdekt.
De vele vondsten uit de periode 1350-1475 laten zien hoe een voorname familie in de Middeleeuwen leefde. Ook is het grondplan van de hoofdburcht teruggevonden. In 1977 zijn deze fundamenten gerestaureerd, en is er weer een gracht aangelegd.
De fundamenten zijn het best te zien vanaf het pad rondom de gracht. De funderingen en het binnenterrein van het kasteel zijn niet vrij toegankelijk.
Slot Baarland
Van het slot van de Heren van Baarland, in 1840 gesloopt, bestaan alleen nog de omgrachting en het koetshuis; nabij het slot lag blijkens een afbeelding in de Cronyk van Smallegange een vluchtberg werf).
Geschiedenis
In 1014 werden Baarland, Borssele en Oudelande door de vorming van de Zwake gescheiden van Zuid-Beveland. Vanouds vormde Baarland met de dorpen Bakendorp en Oudelande de heerlijkheid Baarland. De Heren van Baarland namen onder de Zeeuwse adel een belangrijke positie in. De oudste charters en oorkonden kan Baarland zijn door jonker Jacob van Baarland (1682 gestorven te Antwerpen) meegenomen naar de Zuidelijke Nederlanden en daar waarschijnlijk verloren gegaan. Ten westen van het dorp lag het kasteel `De Hellenburg', dat reeds in 1312 bestond en behoorde aan de Heren van Renesse. In de 17e eeuw was hiervan niet meer dan een ruïne over. In 1958 zijn tijdens ruilverkavellingswerkzaamheden de funderingen van het kasteel opgegraven en oudheidkundig onderzocht. Zij zijn thans zo goed mogelijk gerestaureerd; het object staat op de lijst van wettelijk beschermde monumenten. Het beheer is in handen van de Stichting tot Instandhouding van Objecten van CultureleWaarde in de provincie Zeeland.
Een bekend wapenfeit uit de geschiedenis van Baarland is de slag bij Baarland op 27 oktober 1293, waarin graaf Floris V van Holland de Vlamingen terugsloeg. In oktober 1944 vond te Baarland na voorafgaand bombardement an Ellewoutsdijk en Hoedekenskerke, een landing van de geallieerde troepen plaats, waarna de Duitsers nagenoeg zonder tegenstand te bieden Zuid-Beveland ontruimden. Bij de ramp van 1953 kwam het dorp onder water te staan. De kerk van Baarland, waar twee pastoorsplaatsen waren, was gewijd aan St. Maarten. Ze was een dochter van die van Vinninge en waarschijnlijk gesticht in de 13e eeuw. Ze was de moederkerk van die van Bakendorp en waarschijnlijk ook van die van Oudelande. Baarland beschouwde zich als de hoofdplaats van West-Baarland en nam tegenover de andere parochies (waaronder Stuivezand) een heersende positie in, stellig onder invloed van de hoge adel die er woonde. Men had te Baarland een schutterij, een broederschap van St.-Joris en een gilde van St.-Eloy. De St. Michielsabdij te Antwerpen had te Baarland bezittingen. Volgens Reygersberg brandde de kerk van Baarland kort na de St.-Jansmis in 1533 door blikseminslag af.
De reformatie heeft te Baarland veel tegenstand ondervonden van de Heren van Baarland die hun vroegere kerk trouw bleven. Na de reformatie werd Bakendorp bij Baarland gevoegd. De classis van Zuid-Beveland zag het belang van Baarland in en reeds in 1578 werd hier een bekwaam predikant geplaatst, Arnold Wiels, aan wie lastige classicale zaken werden opgedragen en die in 1581 gekozen werd als lid van de provinciale synode. Vanaf 1836 is er in Baarland een Chr.Afgescheiden gemeente, die in 1869 Chr.Geref.Kerk werd en in 1892 Geref.Kerk.
Auteur
J.A. Trimpe Burger, Hulsbergen. Herzien: W. van Gorsel, 2021.
Literatuur
- Abelmann, Hellenburg.
- Chavannes-Mazel, Zeeuwse kerken.
- C. Dekker, Zuid-Beveland.
- Grijpink, Register op de parochieen.
- H. Jan se, Kerken en torens.
- J.H. Kluiver, Historische orgels 1972/3, 76-79.
- S.Fz. Muller, De indeeling van het bisdom.
- Renaud, Hellenburg.
- Van Swigchem, Planologie en monumentenzorg, 209-219.
- Zie verder bibliografie, topografische ingang.