Pieter Zeeman
| Pieter Zeeman | |
|---|---|
 Pieter Zeeman in zijn laboratorium in Amsterdam samen met Albert Einstein, 1921, foto: Archief Pontes Scholengroep, in: Zeeland 14/2 (2005) omslag | |
| Geboren | 25 mei 1865 Zonnemaire |
| Overleden | 9 oktober 1943 Haarlem |
| Beroep | natuurkundige en nobelprijswinnaar |
| VIAF | P. Zeeman |
Biografie
Jeugd
Pieter Zeeman was de zoon van predikant Catharinus Forandinus Zeeman. Na de lagere school op het dorp bezocht hij de H.B.S. te Zierikzee, nu de 'Pontes Scholengemeenschap locatie Pieter Zeeman' geheten.
Zijn belangstelling ging aanvankelijk vooral uit naar de biologie. Van zijn spaargeld kocht hij al op jonge leefijd een kleine microscoop, waarmee hij zijn eerste experimentjes deed. Op zestienjarige leeftijd verrichtte hij, gezeten op het kippenhok achter het huis, al metingen aan de sterrenhemel. Vooral het Noorderlicht, dat in oktober en november 1882 boven Nederland was te zien, maakte grote indruk op hem. Zijn waarnemingen beschreef hij nauwkeurig en opgezonden naar het Engelse wetenschappelijke blad Nature, die ze publiceerde.
Het lag voor de hand dat Pieter Zeeman een natuurwetenschappelijke vervolgopleiding zou gaan volgen. Omdat hij echter een HBS-opleiding volgde - waar hij geen Grieks en Latijn kreeg onderwezen - moest hij zich eerst bijspijkeren in beide vakken. Dit gebeurde in Delft, waar de conrector van het plaatselijke gymnasium, dhr. J.W. Lely, hem in huis nam. Het duurde overigens nog tot 1885 voordat hij het toen nog voor HBS-ers benodigde Staatsexamen aflegde en zich vervolgens liet inschrijven aan de Leidse universiteit voor de studie in wis- en natuurkunde.
Universitaire carrière
Hij volgde de colleges van de hoogleraren Lorentz en Kamerlingh Onnes, wetenschappers die later ook persoonlijke vrienden van Pieter Zeeman zouden worden. In 1890 slaagde hij voor het doctoraal examen en op 18 januari 1893 verscheen zijn proefschrift op het gebied van de magneto-optica over de terugkaatsing van het licht aan gemagnetiseerde spiegels.
Pieter Zeeman trouwde in 1894 met Johanna Elisabeth Lebret, de zuster van een van zijn studievrienden. Uit hun huwelijk werden vier kinderen geboren: drie dochters en een zoon (Jan).
In 1896 ontdekte hij het verschijnsel, dat zijn naam zou dragen, het Zeemaneffect (de invloed van een magnetisch veld op een door dit veld gaand licht). Zijn leermeester Hendrik Antoon Lorentz had uit zijn elekronentheorie afgeleid dat licht uitgezonden door een bewegend elektron door een magnetisch veld zou worden veranderd. Het lukte Zeeman aan te tonen dat de uitgezonden spectraallijnen zich splitsen, waarmee hij de theorie van zijn leermeester had bevestigd.
In 1902 kreeg hij, samen met Lorentz, vanwege de vinding van het Zeemaneffect de Nobelprijs voor natuurkunde. De grote geldprijs die hieraan was verbonden (fl. 47.282,28) besteedde hij onder andere aan de aankoop van apparatuur voor zijn Amsterdamse laboratorium. Daarnaast kocht hij in de buurt van Amsterdam voor zijn gezin een huis (Huis ter Heide), waar hij de zomer doorbracht.
In 1908 volgde zijn benoeming tot gewoon hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. Hier werkte hij nauw samen met de oudere collega Johannes Diderik van der Waals, die in 1910 eveeens Nobelprijswinnaar werd.
Zeeman werkte tot 1935 in Amsterdam, waarna hij met emiraat ging. Hij bouwde het Amsterdamse laboratorium uit tot een gerenommeerd wetenschappelijk natuurkundig instituut met vele medewerkers. Regelmatig kreeg hij vanuit het buitenland prestigieuze leerstoelen aangeboden. Hoewel hij soms overwoog daarop in te gaan verleidde de gemeente Amsterdam hem met salarisverhogingen en uitbreiding en modernisering van zijn Amsterdamse laboratorium toch steeds weer in de hoofdstad te blijven.
De universiteiten van Brussel, Glasgow, Göttingen, Leuven, Oxford, Parijs en Philadelphia verleenden Pieter Zeeman het eredoctoraat. Vlakbij zijn in 1963 gerestaureerde geboortehuis te Zonnemaire staat een bronzen borstbeeld, een geschenk van de gemeente Amsterdam.
Naast zijn wetenschappelijk werk voor de Amsterdamse universiteit was hij ook buiten de muren van de universiteit actief. Zo was hij ook jarenlang secretaris van de afdeling natuurkunde van de Koninklijke Academie van Wetenschappen, lid en later Voorzitter van het Comite International des Poids et Mesures en secretaris van de wetenschappelijke commissie van Advies en Onderzoek in het Belanf van Volkswelvaart en Weerbaarheid (een voorloper van latere TNO).
Na een kort ziekbed overleed Pieter Zeeman op 9 oktober 1943. Drie dagen later werd hij bij een sobere plechtigheid begraven in Haarlem. Dichtbij zijn overleden ouders en zijn overleden collega en mede-Nobelprijswinnaar Lorentz.
Beknopte bibliografie
Prijzen
- 1902 Nobelprijs voor de natuurkunde (samen met Lorentz)
- Eredoctoraten van de universiteiten van Brussel, Glasgow, Göttingen, Leuven, Oxford, Parijs en Philadelphia
Encyclopedie van Zeeland 1982-1984
Auteur
- J.P. Vaane, M.A. Geuze, herz. J. Francke (2016) en W. van Gorsel (2018)
Literatuur