Bernardus Smytegelt

Bernardus Smytegelt
Titelpagina van Bernardus Smytegelts Verklaring van de Heidelbergse Catechismus, 1747, foto, ZB, Beeldbank Zeeland.
Geboren	20 augustus 1665 Goes
Overleden	6 mei 1739 Middelburg
Beroep	predikant
VIAF	B. Smytegelt

Smytegelt was een predikant die door zijn eenvoudige, directe en begrijpelijke manier van preken onder het volk een zeer populaire dominee werd. Tot op de dag vandaag is hij een van de belangrijkste leidsmannen binnen het bevindelijk protestantisme.

Leven en werk

Smytegelt studeerde aan de Universiteit van Utrecht. Op 20 mei 1689 werd hij beroepen te Borssele en in 1692 werd hij predikant te Goes. Toen in datzelfde jaar ds. Thilenius, jarenlang het hoofd van de voetianen te Middelburg, stierf eerbiedigde het Collegium Qualificatum diens wens, om door Smytegelt te worden opgevolgd. Zo kwam Smytegelt in januari 1695 naar Middelburg, waar hij tot 1735 predikant bleef. In de jaren dat Smytegelt te Middelburg preekte, werd de stad verontrust door allerlei sectarische stromingen: Labadisten (Jean de Labadie), die er nog altijd hun buitenkerkelijke kringen hadden; Leenhovianen, die naar het voorbeeld van René Descartes en Baruch Spinoza voor de menselijke rede een grote plaats inruimden; aanhangers van Jacob Verschoor, die zuiverder in de leer wilden zijn dan de kerk en Hattemisten (Jacob Roggeveen), die ook te Middelburg hun conventikels hielden.

Oude of Sint-Pieterskerk in Middelburg. Smytegelt deed hier zijn intrede als predikant en werd er ook begraven. Kopergravure J. Harrewijn, ca. 1720, prent, ZB, Beeldbank Zeeland, recordnr. 710

Bernardus Smytegelt overleed in Middelburg op 6 mei 1739. Hij werd begraven in de Oude of Sint-Pieterskerk, waar hij in 1695 ook zijn intrede had gedaan. De kerk werd in de negentiende eeuw gesloopt.

Visie op slavenhandel

Slavenhandel en commissievaart waren in de achttiende eeuw belangrijke inkomstenbronnen voor kooplieden uit Middelburg en Vlissingen. Smytegelt verwierp deze handel en noemde slavenhandel een grove en verschrikkelijke zonde:

Dat soort van dieverij wordt begaan in de slavenhandel. Die een mens steelt, zegt God, zal zeker gedood worden. Is het niet droevig, daar hebben de christenen hun handel van gemaakt.

Het maakte hem niet geliefd bij de rijke handelaren en regenten uit Middelburg. Die zochten hun toevlucht bij ambtsbroeders van Smytegelt die hun economische activiteiten minder scherp veroordeelden.

Het gekrookte riet

Een van Smytegelts bekendste werken is de bundel Het gekrookte riet dat voor de eerste maal in 1744 verscheen. Het werk bevat 145 preken waarin Smytegelt varieert op de metafoor van het ‘gekrookte’ (geknakte) riet. Dat staat voor het beginnende geloof dat wankel en onzeker is. Breken zou het riet onder Gods leiding echter nooit, zo hield Smytegelt de gelovigen voor:

Het gekrookte riet en zal hij niet verbreeken, ende het rookende lemmet en zal hy niet uitblusschen, tot dat hy het oordeel zal uitbrengen tot overwinninge. Ende in zynen name zullen de heidenen hoopen. (Mattheus 12:20-21)

In zijn preken over het gekrookte riet gaf Smytegelt meer dan 400 kenmerken waaraan onzekere gemeenteleden konden toetsen of zij werkelijk bekeerd en dus behouden waren. De preken worden nog voorgelezen in de erediensten van bevindelijke gemeenten.

Aanzien en invloed

Zonder een felle bestrijder te zijn geweest legde Smytegelt tegenover die bewegingen alle nadruk op de kerk en haar sacramenten als tekenen en zegelen van Gods beloften, van welke men zich niet zonder schade kon losmaken. Als piëtist had Smytegelt niet genoeg aan de zuiverheid van de leer en een traditioneel christendom. Hij trad op als een boeteprediker en preekte over actuele zaken. Daardoor kunnen we nu nog veel van het Middelburgse leven in het eerste kwart van de 18^de eeuw achterhalen. Beroemd is zijn prediking, op verzoek van de Middelburgse overheid toen het volk tegen haar in opstand kwam, waarin Smytegelt de regenten niet spaarde maar ook het volk op zijn fouten wees.

Volgens zijn tijdgenoten moet Smytegelt een opgewekt man zijn geweest, die met driftige pas door de straten van Middelburg ging. Van de Zeeuwse piëtisten werd hij de bekendste. Dit is des te merkwaardiger, omdat hij enig wetenschappelijk werk, noch predika ties heeft nagelaten. Smytegelt sprak voor de vuist weg. Er wordt nog altijd gesproken over ‘Vader Smytegelt’, zijn stem klonk ‘als eene klok, die het kerkgebouw tot in de hoeken vervulde.’ Een of meerdere van zijn trouwe toehoorders in Middelburg maakten aantekeningen van Smytegelts preken. Hij hielp daarna om ze verder op schrift te stellen. Zo ontstond een verzameling van zijn preken (of ‘leer-redenen’), die vooral na zijn dood werden gepubliceerd. De vele preken van hem, die nu nog ijverig in bepaalde kringen gelezen worden zijn voor het merendeel door Maria Boter opgeschreven. Er zijn 17 tamelijk lijvige bundels uitgegeven (zie ook 'piëtisme).

Legende

Smytegeltbruggetje gezien vanaf de Penninghoeksingel, ca. 1935, foto, ZB, Beeldbank Zeeland, recordnr. 10267

Ongeveer tussen de Lambrechtstraat en de St. Antheunisstraat te Middelburg in bevond zich vroeger een bruggetje, genoemd naar dominee Smytegelt, die in de achttiende eeuw aan de Herengrachtzijde woonde. Over Smytegelt gaat de legende dat eens twee door hem beledigde regenten actief wraak wilden nemen door hem vermoorden. Toen zij hun plan ten uitvoer wilden brengen schrokken ze terug. Smytegelt wandelde na een huisbezoek (hij was met een smoes weggelokt naar een zieke) over de tweede binnenvestbrug toen de regenten hem omringd zagen door een wit licht van twee engelen die een beschermend zwaard aan beide zijden van hem hielden. De dominee wandelde rustig verder en de belagers dropen geschrokken af. Een van de belagers vertelde Smytegelt later op zijn sterfbed zijn snode plan van weleer. Vergelijkbare legenden doen overigens ook van andere dominees de ronde.

beknopte Bibliografie

• Des Christens Heil en Cieraet ('s Gravenhage/Middelburg, 1740) (uitgave 1974).
• Des christens enige troost in leven en sterven of, Verklaring van de Heidelbergschen Catechismus in LII predicatiën: benevens V. belydenis-predicatiën (Middelburg, 1742) (uitgave 1981).
• Het gekrookte Riet 2 dln. ('s Gravenhage/Middelburg, 1744) (uitgave 2009).
• Een woord op zyn tyd ('s Gravenhage/Middelburg, 1744-1745) (uitgave 1976).
• Een woord op zyn tyd, ofte twee-en-veertig predicatiën; naar tydsomstandigheden geschikt, en behelzende trouwhertige vermaningen en opwekkende bestieringen om zich onder Godts slaande hand te verootmoedigen en tot hem in Christus te bekeeren ... by gelegentheit van een groote droogte, en sterfte onder beesten en menschen ('s-Gravenhage/Middelburg, 1745-1747). (uitgave 1976)
• Keurstoffen ('s Gravenhage/Middelburg, 1765) (uitgave 1989).

Tekst uit de Encyclopedie van Zeeland 1982-1984

Bekijk de originele tekst uit de Encyclopedie van Zeeland, 1982-1984

Auteur

-S.J.M. Hulsbergen, herz. J. Francke, 2017

Literatuur

• De Vrijer, Smytegelt.
• Glasius, Godgeleerd Nederland.
• Soetbrood Piccardt, Twee Goessenaren.
• Steenbeek, Bernardus Smytegelt.
• W. van den Broecke, De economische ethiek.
• De la Rue, Geletterd Zeeland.