Doopsgezinden

Doopsgezinden

De Goese wederdoper Joos Joosten wordt in 1560 te Veere gepijnigd, kopergravure Jan Luyken, 17de eeuw, bron: ZA, KZGW, ZI III, inv.nr. 0029

Algemeen

Protestantse sekte (groep), ook anabaptisten, mennonieten, mennisten. Hoofdkenmerken: doop na de belijdenis, dus op volwassen leeftijd; tegen het afleggen van de eed; geen militaire dienst. De doopsgezinden zijn vanuit Zwitserland, via Straatsburg naar Vlaanderen gekomen.In het begin werden zij anabaptisten of wederdopers genoemd, omdat al de nieuw-toegetredenen reeds gedoopt waren. De namen mennonieten en mennisten stammen van Menno Simons, hun leidsman. Later werd, na onenigheid onder de mennisten in Noord-Holland, de naam doopsgezinden gebruikelijk. Vanaf het begin van hun optreden vestigden de doopsgezinden zich in Zeeland, waar omstreeks 1550 doopsgezinde gemeenten gesignaleerd zijn; waarschijnlijk waren deze er reeds in het geheim vanaf 1535. De Zeeuwse gemeenten werden voortdurend versterkt door vluchtelingen uit Vlaanderen, van waaruit ook de eerste doopsgezinde predikers kwamen. De houding van de gereformeerden bleek tijdens de nationale synode van Dordrecht, 1574. De classis Walcheren stelde daar de vraag hoe men de wederdopers weren of op de rechte weg brengen zal. Het antwoord van de synode was, dat de dienaren des Woords de overheid moeten vermanen, dat ze geen poorter zullen toelaten, dan die wettelijk zweert aan de overheid gehoorzaam te zullen zijn. De doopsgezinden die er reeds wonen, zal men vermanen in de kerk te komen, hun kinderen te laten dopen en indien zij weigeren, hen ter verantwoording roepen. Omstreeks 1600 waren er gemeenten in Aardenburg, Brouwershaven, Goes, Groede, Cadzand, Middelburg, Sint-Maartensdijk, Sommelsdijk (toen Zeeland), Veere, Vlissingen en Zierikzee. De gemeenten in Aardenburg, Goes, Middelburg en Vlissingen zijn blijven bestaan.

Aardenburg

Aardenburg is de jongste Doopsgezinde Gemeente, in 1614 gesticht door vluchtelingen uit Vlaanderen. De eerste tijd kwam men samen in een huis binnen Aardenburg, later week men uit naar de Biezenpolder. De eerste leider was Jacques van Maldegem. In 1636 bouwden de doopsgezinden een kerk te Aardenburg. De gebruikelijke strijd met de overheid over de militaire dienst werd hier afgekocht. Na het uitbreken van de Lammerenkrijg voegde de gemeente zich bij de Zonnisten. Het ledental was 160 in 1670, het liep in de 19e eeuw sterk terug; later groeide het weer aan; in 1978 ca. 100 leden.

Brouwershaven

Uit de gemeente Brouwershaven is Valerius de Schoolmeester afkomstig. Omstreeks 1750 verenigden de weinig overgebleven doopsgezinden zich met die van Zierikzee.

Goes

In Goes was reeds in de 16de eeuw een doopsgezinde gemeenschap. De eerst bekende Goesenaar die zich aansloot was Joos Joosten. Hij werd in 1560 te Veere verbrand; Jan Grendel uit Kortrijk werd op de markt te Goes verbrand. De doopsgezinden hebben op Zuid-Beveland de eerste stoot gegeven tot de Reformatie. Er is sprake van een haltepreek door de Goese doopsgezinden in 1566 bij 's Heer Abtskerke. Ook in deze gemeente ontstonden twisten; begin 17e eeuw wordt de sekte der Volmaakten door Piccardt gesignaleerd, die de oorsprong ervan bij de doopsgezinden zoekt. In 1655, bij het uitbreken van de Lammerenk rijg, moesten de doopsgezinde voorganger, de voorzanger en de diakenen van de magistraat de 12 zg. geuzenvragen tekenen, om hun geloof te doen onderzoeken op de mogelijkheid van Socianisme (tegen de leer van de Triniteit) of andere kwesties. Joos Baroen, de voorganger en Jan Baroen, de voorzanger, weigerden, waarna de stadsregering hen ontsloeg. Pas in 1703 kregen de doopsgezinden te Goes de vrijheid om in hun eigen bedehuis huwelijken te voltrekken. In 1796 waren er nog drie leden, in 1837 weer 13. De bloei was in de tweede helft van de 17e eeuw met 242 leden. De gemeente is nu gecombineerd met die van Middelburg.

Groede-Cadzand

De gemeente Groede-Cadzand had aanvankelijk een eenvoudig huis van samenkomst bij Nieuwvliet. In 1649 had zij 90 leden. In 1657 kreeg zij het recht eigen huwelijken te bevestigen. Van 1765 tot 1771 waszij verbonden met die van Aardenburg; op 10 juni 1779 nam Aardenburg de bezittingen en schulden over.

Middelburg

Middelburg is waarschijnlijk de oudste van de nog bestaande gemeenten; reeds in 1532 worden hier wederdopers vermeld; de denkbeelden werden hier gebracht door o.a. Jan Matthijs Blauwaert (Jan de Goudsmid). Op 19 april 1535 werden Jan Everts en Marcus Cornelisz. onthoofd. Ook Cop Heyne, met lieden uit Arnemuiden naar Munster gereisd, werd in 1535 terechtgesteld. Na een minder strenge tijd werden tussen 1559 en 1571 weer doopsgezinden terechtgesteld. In 1563-1564 en in 1566 wordt melding gemaakt van activiteiten van Valerius de Schoolmeester uit Brouwershaven. In 1574 worden de doopsgezinden fel aangevallen door de calvinistische predikanten; de Prins van Oranje neemt de doopsgezinden in bescherming. De magistraat sloot echter toch de winkels van 40 doopsgezinde kooplieden en stelde hen niet vrij van krijgsdienst, waarna weer een beroep op de Prins werd gedaan. Na verstoringen van doopsgezinde bijeenkomsten door de magistraat, kwam de Prins, na een herhaald beroep, in 1582 tussenbeide. Sinds 1588 werden de toen verkregen rechten met een belasting van f. 1200 betaald. Na de overgang van Middelburg groeide het ledental snel (1574: 90; 1600: 270). Veel nieuwe leden kwamen uit Engeland en Vlaanderen. In 1576-1578 kwam er een scheuring in de gemeente doordat men partij koos ten aanzien van bestaande regels, die ook een twistpunt waren tussen Vlaamse en Friese doopsgezinden. Begin 18e eeuw kwam een aantal uit Litauwen verdreven doopsgezinden op Walcheren terecht. De eerste 15 families kwamen in 1732; later kwamen er nog meer bij. Zij mvoelden zich hier echter niet thuis en zij vertrokken allen tussen 1736 en 1744. Het avontuur had f. 80.000 gekost. In 1978 telde de gemeente 78 leden.

Sint-Maartensdijk

De gemeente Sint Maartensdijk is praktisch alleen bekend door het feit dat Jaques van Maldegem, de oudste van Aardenburg hier in 1647 een huwelijk voltrok, waardoor nogal wat kerkelijk rumoer ontstond en er klachten werden ingediend bij classis en magistraat.

Sommelsdijk

Sommelsdijk was in de 16de eeuw een centrum van anabaptistische aktiviteit. Een van de oudsten van deze gemeente, Paulus Harrouts, werd in 1540 te Zierikzee gevangen genomen en terechtgesteld, evenals de doopsgezinde Joos Jansz. De bekende doopsgezinde oudste en prediker Leenaert Bouwens (1515-1582) is uit Sommelsdijk afkomstig. Hij was in zijn jeugd rederijker, nam in 1546 deel aan de conferentie te Lübeck en werd in 1551 door Menno Simons tot oudste gewijd. Hij doopte in totaal 10.378 doopsgezinden, waarvan honderden in Zeeland.

Veere

In 1537 werden in Veere een aantal Munsterse wederdopers terechtgesteld. In 1600 was er een kleine gemeenschap, die in 1671 ten onder ging.

Vlissingen

Het is niet bekend wanneer de Vlissingse broederschap ontstond. In 1567 was de voorganger Hendrik Alewijns. Hij werd gevangen genomen en stierf in 1569 de marteldood, op dezelfde dag als zijn medebroeder Gerrit Duynherder. De uit deze gemeente afkomstige Dirk Meeuwesz. werd in 1571 verbrand. Geeraert van de Walle die in 1587 van Hans Busschaert te Vlissingen de bejaardendoop had ontvangen, werd in 1592 te Gent gewurgd. Ook in Vlaanderen is men niet ontkomen aan de twisten der doopsgezinden. Een groep, onder leiding van Cornelis Compasmaker, de compasmennisten, koos partij voor het naeldemansvolk (genoemd naar de Fries Hendrik Naeldeman, die in 1556 naar voren kwam). De groep bestond tot 1640. Het ledental bedroeg ongeveer 400 in 1620, 285 in 1665, waarna het ledental afnam. In 1980 was het aantal leden 98.

Zierikzee

Op 4 september 1536 werden te Zierikzee vier wederdopers tegelijk terechtgesteld. Ook Adriaen Aersen onderging hier de marteldood en later volgden er nog meer terechtstellingen. Tijdens de twisten tussen de Friese en Vlaamse doopsgezinden, waarbij praktisch alle doopsgezinden in Zeeland de strengere Vlaamse zijde kozen, wilde Zierikzee neutraal blijven. Door een poging tot verzoening in 1567, door het uitgeven van het boekje Christelijke Prove, waarin beide groepen op hun fouten worden gewezen, kregen zij de naam Stilstaanders. In 1600 waren er ca. 100 leden, waartegen de gereformeerde predikanten te velde trokken. Bij enkele godsdienstdisputen tussen predikanten en doopsgezinde oudsten voerden Cornelis de Kuyper, Jan v.d. Voort en Francois Knuyt het woord. De gemeente bleef tot in de 19e eeuw bestaan.

Tekst uit de Encyclopedie van Zeeland 1982-1984

Bekijk de originele tekst uit de Encyclopedie van Zeeland, 1982-1984

Auteur

-S.J.M. Hulsbergen, J.P. Vaane

Literatuur

• Pekelharing, Geschiedenis der hervorming in Zeeland.
• Verheyden, Doopsgezinden in de Zuidelijke Nederlanden.
• Broese van Groenau, Doopsgezinde gemeente te Aardenburg.
• Van Eeghen, Adriaan van Eeghem.
• Van Braght, Martelaerspiegel.
• Soetbrood Piccardt, Goes.
• Wessels, Doopsgezinden te Goes.
• H.Q. Janssen, Doopsgezinden te Aardenburg.
• Van Date, Doopsgezinde gemeente te Aardenburg.
• Van Dale, Ghijsel Hebberecht.
• Nagtglas, Algemeene Kerkeraad.
• Nagtglas, De kerkeraad der Nederduitsche Herv. Gemeente tegenover Doopsgezinden.
• Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap te Utrecht XXXVI (1915), art. K. Vos. Gheldof, Doopsgezinden in en om Aardenburg.
• Mennonite Encyclopedia.
• Blaupot ten Cate, Geschiedenis der Doopsgezinden.
• Kühler, Geschiedenis der Nederlandsche Doopsgezinden.
• Van der Zijpp, Doopsgezinden.