Beeldenstorm

Overblijfselen van de voormalige dorpskerk van Buttinge die ten gevolge van de beeldenstorm vernield was; in plaats daarvan werd de kerk van Grijpskerke wel hersteld. Tekening: H. Spilman. Bron: ZB/Beeldbank Zeeland, rec.nr. 2366

Beeldenstorm

De moedwillige vernieling van beelden en kostbaarheden in kerken en kloosters, die in 1566 drie weken lang als een vloedgolf over de Nederlanden raasde. Het begon 10 aug. bij St.-Laurenskapel onder Steenvoorde, Frans Vlaanderen. De 18e is Oudenaarde bereikt. De 20e woedt de beeldenstorm in Antwerpen en vandaar is hij overgeslagen naar de noordelijke Nederlanden. De 23e volgt Amsterdam en op 6 sept. is Leeuwarden bereikt. Het historisch onderzoek heeft aangetoond dat de beeldenstorm niet zo maar in de schoenen kan worden geschoven van de Calvinistische consistories. Hier komen ook economische, sociale en politieke factoren in het geding (het opstandige compromis des Edelen, schijn moderatie van de plakkaten, armoede op het platte land en bij het stadsproletariaat, crisis in de textielnijverheid, geldontwaarding, graantekort enz.).

Aan Middelburg valt de twijfelachtige eer te beurt dat het de eerste stad in het huidige Nederland is geweest waar de Beeldenstorm heeft gewoed. In de namiddag van de 21^e aug. was in Middelburg bekend wat er in Antwerpen was geschied. Om 4 uur droegen enige lieden een beeld van een ezel waarop Christus gezeten was het stond in de kapel van de biertappers uit de Westmonsterkerk en sloegen het buiten aan stukken. Enige magistraatspersonen wisten de kerk gesloten te krijgen en verdere vernielingen te voorkomen. De volgende morgen kwam er een menigte, die aangroeide tot 600, bij de abdijkerken, waarvan de deur werd ingeslagen en de beelden gebroken. De magistraat wist te bewerken dat de kostbaarste stukken, zoals het altaarpaneel van Jan van Mabuse in de Koorkerk, werden gespaard. Vandaar trok men naar de Westen Noordmonster. De magistraat heeft de in Middelburg aanwezige predikant Gelein d' Hoorne er bij geroepen om aan het breken in de Noordmonster een einde te maken. In 3 à 4 uur was alles geschied. Toen is men Walcheren ingetrokken.

Arnemuiden en Poppendamme, een van de buitenhuizen van de abt van Middelburg, kwamen het eerst aan de beurt. Geen plaats is gespaard, behalve Vrouwenpolder. In Veere had de magistraat het meest kostbare in veiligheid gebracht. In West Zeeuws-Vlaanderen heeft de beeldenstorm niet gewoed. Daarentegen weer wel in Oost Zeeuws-Vlaanderen, waar geen werk werd overgeslagen. Gaspard van der Heyden, de latere predikant van Middelburg, had hier de leiding zo niet actief dus toch zeker passief. Op 25 augustus werd er te Axel gebroken en de volgende dag kwam Hulst aan de beurt. Dit is een van de meest merkwaardige geschiedenissen die er van de beeldenstorm bekend zijn. In Hulst is men door de beeldenstorm geenszins overvallen. De magistraat die een nog al aarzelende houding heeft aangenomen, verzocht Van der Heyden, niet naar Hulst te komen. Op 26 augustus kwam hij met zijn aanhang van nog al wat Axelaars toch, begeleid door gewapende lieden, zo tegen de middag. Eerst zijn ze toen wat gaan eten. Van der Heyden wilde preken op de markt, maar op verzoek van de magistraat deed hij dat in het schuttershof. Daarna ging men naar de St. Willibrord, maar eerst werd aan de magistraat een lijst aangeboden met 25-30 namen van personen die waren aangewezen om te breken. De magistraat kon hierop schrappen die hen niet aanstonden, waarop ze echter wijselijk niet is ingegaan. Bijtijds had men echter wel het een en ander van de kerk in veiligheid gebracht. Terwijl men bezig was de beelden te breken, ging de burgemeester met enkele schepenen de kerk binnen om te voorkomen dat de glasramen en het houtsnijwerk werden beschadigd. Toen in de St. Willibrord het werk gedaan was, ging men naar het klooster der Observanten. Het verhaal, zoals Brand het uit de archieven van Hulst beschreven heeft, maakt de indruk alsof dit nu eenmaal zo moest gebeuren.

Aan Schouwen-Duiveland is de beeldenstorm grotendeels voorbij gegaan. Alleen wordt melding gemaakt van het klooster der Minderbroeders te Zierikzee en het klooster Leliëndaal bij Burgh.

Aan Zuid-Beveland is de beeldenstormeveneens voorbij gegaan en ook aan Tholen. Nochtans worden in de sententiën van Alva Tholenaars beschuldigd beeldbrekers te zijn geweest, maar deze beschuldiging zegt niet alles, want ze wordt geuit tegen mensen van wie vast staat dat ze daarbij niet betrokken zijn geweest. In en na 1572 is er in de kerken in Zeeland meer vernield dan er bij de beeldenstorm kapot geslagen is.

Auteur

S.J.M. Hulsbergen

Literatuur

• Van Vloten, Middelburgsche beroerten.
• Unger, Bronnen, I. O.J. de Jong, De Beeldenstorm.
• Verheyden, Le conseil.
• Wesseling, Axel.
• P.J. Brand, Beeldenstorm te Hulst.
• A. Hollestelle, Tholen en omstreken.