Zelandia Illustrata

Zelandia Illustrata

Tekst uit de Encyclopedie van Zeeland 1982-1984

is de oorspronkelijke en meest gebruikte benaming van de historisch-topografische atlas van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. De Zelandia Illustrata bestaat uit vier onderdelen: Gedrukte kaarten en platte gronden, Topografische prenten en afbeeldingen, Historie en leven en Portretten en personalia. In de periode 1931-1957 heeft de toenmalige conservator dr. W.S. Unger deze vierdeling aangebracht en de gehele atlas conform deze indeling opnieuw in een vierdelige catalogus beschreven. Een historisch-topografische atlas geeft door middel van honderden kaarten, prenten en andere afbeeldingen een historisch beeld van een land, provincie, streek, stad of van een bepaalde periode. In de Zelandia Illustrata wordt derhalve aan de hand van ruim 11.000 afbeeldingen het steeds wisselende historisch ‘gezicht' van Zeeland vanaf het begin van de 16e eeuw tot heden weergegeven. Uit het grote aantal afbeeldingen dat uit de Zelandia Illustrata is gebruikt als illustratiemateriaal in alle drie de delen van de hiervoor liggende Encyclopedie van Zeeland, kan men zich een beeld vormen van haar rijke inhoud. Ontstaan en geschiedenis. Het ontstaan van de Zelandia Illustrata moet in de 18e eeuw geplaatst worden. Deze eeuw wordt in het algemeen gekenmerkt door een grote verzameldrift, die in de Nederlanden mede het ontstaan van vele historisch-topografische collecties ten gevolge heeft gehad. Deze ontwikkeling was mogelijk gemaakt door de grote hoeveelheid topografisch materiaal die in de voorafgaande 17e eeuw werd geproduceerd. Men denke aan de atlassen van Ortelius, Blaeu, Janssonius en Cl. Jsz. Visscher. Deze kaarten nu vormden de belangrijkste bron en bestaansmogelijkheid voor de 18e-eeuwse particuliere kaarten prentverzamelingen. Daarbij stelden de 18e-eeuwse drukkers en uitgevers zich in op de grote vraag naar historisch-topografische afbeeldingen. De Zelandia Illustrata past volkomen in dit kader en is vergelijkbaar met de andere grote atlassen uit die tijd. In tegenstelling tot de veelal in delen gebonden 17e-eeuwse atlassen waren deze 18e-eeuwse collecties samengesteld uit in portefeuilles geborgen losse kaarten en afbeeldingen. De Zelandia Illustrata is zowel in Holland als in Zeeland geworteld. De Amsterdamse koopman Mattheus Brouërius Nideck (1677-1742) heeft een verzameling bijeengebracht met de welluidende titel: ‘Zelandia Ilustrata, dat is het graafschap van Zeelant in zijn steden, dorpen, der selver gebouwen, kloosters, adellijke huizen, lusthoeven, afgebeeld in tekeningen en prenten, met desselfs oudheden enz.'. De volgende eigenaar van deze verzameling was Hendrik Busserus (1701-1781), die hem bij zijn 'Atlas der Zeven Vereenigde Provinciën' voegde. Na de dood van Busserus wordt deze atlas geveild en weet mr. Jacob Verheve van Citters (1753-1823) voor f 100,- de hand te leggen op het Zeeuwse gedeelte. Dit brengt ons bij de Zeeuwse wortel van de huidige Zelandia Illustrata. De Middelburgse burgemeester mr. Jacob van Citters (1708-1792), had als kunstliefhebber een portrettenverzameling aangelegd. Zijn zoon, mr. Jacob Verheye van Citters, verkreeg deze collectie en voegde hem bij de verzameling prenten en kaarten van Zeeland die hij zelf reeds van jongs af aan bijeen had gebracht. In 1755 werd Verheve van Citters raadsheer in het Hof van Vlaanderen en wist hij deze verzameling uit te breiden met kaarten van het huidige Zeeuws-Vlaanderen. Toen hij derhalve in 1782 het Zeeuwse gedeelte van de Atlas van Busserus kocht kon hij dit voegen bij zijn eigen respectabele verzameling. Hierna heeft hij, sinds de omwenteling van 1795 teruggetrokken levend op zijn kasteel Popkensburg onder St.-Laurens, tot zijn dood in 1823 vol ijver en toewijding zijn verzameling uitgebreid en aangevuld. Na de dood van Verheve van Citters werd de verzameling volledig verwaarloosd tot zij bij testamentaire beschikking van mr. Laurens de Witte van Citters, de enige zoon van Jacob Verheve van Citters, in 1863 aan het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen te koop werd aangeboden. Na de aankoop voor f 1200,- werd de collectie naar het museum van het Genootschap te Middelburg overgebracht. Eigendom van het Zeeuwsch Genootschap. De eerste conservator, mr. M.E. Lantsheer en zijn opvolger F. Nagtglas hebben de gehele verzameling beschreven en gecatalogiseerd en in de jaren 1879-1880 in twee delen in druk laten verschijnen. Tot 1905 zijn hier supplementen op verschenen. Na verloop van tijd bleek deze catalogus niet meer te voldoen, hetgeen uitmondde in de publicatie van de hiervoor genoemde catalogus van Unger. Tijdens deze catalogisering werd tevens al het niet-beeld materiaal uit de verzameling verwijderd. Al eerder, in 1914, had het Genootschap besloten de handgetekende kaarten uit de Zelandia te lichten en aan het Rijksarchief in Zeeland in bewaring te geven alwaar zij na beschreven te zijn in de kaartenverzameling werden opgenomen. Van de in het Rijksarchief geborgen getekende kaarten is het merendeel door het bombardement van Middelburg in mei 1940 verloren gegaan. De Zelandia Illustrata zelf heeft in het museum van het Genootschap aan de Wagenaarstraat in deze meidagen geen schade opgelopen. Tot 1972 bleef de atlas in het monumentale herenhuis aan de Wagenaarstraat berusten. Intussen was in 1966 de Provinciale Zeeuwse museumstichting opgericht waarin de verzamelingen van het Zeeuwsch Genootschap werden ondergebracht. Als gevolg hiervan werd bij de ingebruikneming van het Zeeuws Museum in het Abdij-complex ook de Zelandia Illustrata bij deze instelling ondergebracht. Sinds 1978 heeft het Zeeuwsch Genootschap zijn historisch-topografische atlas aan het Rijksarchief in Zeeland in bewaring gegeven.

LITERATUUR

M.E. Lantsheer en F. Nagtglas, Zelandia Illustrata. W.S. Unger, Catalogus van den Historisch-topografischen atlas van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen Verslagen van het Verhandelde in de algemeene vergadering van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, 1863-1902. Archief vroegere en latere mededelingen van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, 1903-heden (hierin de paragrafen over de Zelandia Illustrata). W.S. Unger, De Zelandia illustrata (in; Gedenkboek (1769-1919) uitgegeven ter gelegenheid van het anderhalve eeuwfeest van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, Middelburg 1919, blz. 46-57). R.L. Koops, De Zelandia Illustrata in het Rijksarchief in Zeeland.

AFBEELDING

Titelplaat, die Hendrik Busserus, de tweede eigenaar van de Zelandia Illustrata, voor deze verzameling

liet vervaardigen.