Iannis Xenakis

Xenakis, Iannis; Iannis Xenakis (Brăila, Roemenië, 29 mei 1922 – Parijs, 4 februari 2001) Componist en architekt

Iannis Xenakis, affiche, 1996, Zeeuwse Bibliotheek, Beeldbank Zeeland, recordnr. 17590

Jeugd en studie

Iannis Xenakis werd in 1922 geboren in Brăila, Roemenie, als zoon van Griekse ouders. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was hij actief in het Griekse verzet en na de oorlog vertrok hij, veroordeeld tot een lange gevangenisstraf, als politieke vluchteling naar Parijs. Het grootste deel van zijn leven bracht hij door in Frankrijk, waar hij in 1965 de Franse nationaliteit kreeg. Hij was een van de meest favoriete componisten bij het Zeeuwse FESTIVAL NIEUWE MUZIEK. Bovendien stond hij met enkele Zeeuwse musici aan de basis van het Xenakis Ensemble.

Het Philips paviljoen op de Wereldtentoonstelling in Brussel in 1958, ontworpen door Iannis Xenakis, foto: Designbuild-Network

Van 1940 tot 1947 werd Xenakis opgeleid als ingenieur en architect; daarnaast volgde hij lessen in harmonieleer en contrapunt. Hij was betrokken bij het ontwerpbureau van de beroemde Franse architekt Le Corbusier en ontwierp verscheidene gebouwen, zowel binnen als buiten Europa. Voorbeelden van zijn architectuur zijn het Philips-Paviljoen op de Wereldtentoonstelling van 1958 in Brussel, het Bagdad Stadion, enkele overheidsgebouwen in Chandigarh, India, en het klooster van Sainte-Marie de la Tourette bij Lyon, Frankrijk. Daarnaast ontwikkelde Xenakis zijn vroege voorkeur voor Griekse en Byzantijnse kerkmuziek. In de jaren ’50 studeerde hij bij beroemde componisten als Arthur Honegger, Darius Milhaud en Olivier Messiaen. Op deze manier ontwikkelde zich Xenakis’ interesse in bijzondere componeer- en expressievormen in de muziek. Tegelijk met zijn werd voor de Wereldtentoonstelling in 1958 schreef hij zijn beroemde compositie Metastaseis, voor eenenzestig instrumenten. De wereldpremière van dit stuk in Duitsland bracht Xenakis aan de internationale top van de nieuwe muziek.

Invloed en werkstijl

Xenakis’ composities werden sterk beïnvloed door zijn opleiding tot ingenieur en architect. Zijn inspiratie kwam voornamelijk uit de wiskunde; hij gebruikte wiskundige fenomenen die met behulp van architektonische berekeningen in klank werden omgezet. Xenakis werd aangetrokken door musique concrète, uit zijn overtuiging dat fysieke eigenschappen van geluid eerst zorgvuldig bestudeerd moeten worden voordat klank in composities volledig tot zijn recht komt. Zowel zijn architectuur als zijn muziek bestond uit ritme, vorm, abrupte en vloeiende overgangen. De composities van Xenakis gaan vaak uit van verschijnselen die afhangen van toeval. Het gaat dan om een globaal raamwerk dat gedetailleerd en van toeval afhankelijk wordt ingevuld; zo liet Xenakis een regenval, bijenzwerm, en sterrenstelsels uitdrukken in zijn composities. In zijn koorcomposities baseerde Xenakis het thema en de stijl vaak op de Griekse mythologie.

Naast met de hand gecomponeerde vocale en instrumentale muziek schreef Xenakis ook met behulp van computers; hij ontwikkelde een componeercomputer, UPIC, die in staat was om lijnen en vormen in tekeningen te transponeren tot geluid. Hiermee kon Xenakis wiskundige en architektonische processen centraal stellen in muziek. Xenakis zag dit aspect van de UPIC als een nieuwe basis in de muziek. Tijdens het FESTIVAL NIEUWE MUZIEK in 1982 stond de UPIC in de Vleeshal in Middelburg, waar een aantal groepen mensen vrijblijvend konden werken met de computer.

Uitvoering van Xenakis werk in Zeeland

In 1961 werd Xenakis’ werk voor het eerst in Zeeland uitgevoerd. De Australische componist en pianist Geoffrey Douglas Madge gaf tussen 1971 en 1976 regelmatig concerten in Middelburg waar werken van Xenakis op het programma stonden. Madge bleef ook lange tijd de belangrijkste pleitbezorger voor Xenakis’ pianomuziek en muziek van andere hedendaagse componisten. Artikelen in de Provinciale Zeeuwse Courant (PZC) geven aan dat er in de jaren zeventig een toenemende belangstelling was voor moderne en elektro-akoestische muziek, de muziekstijl die Xenakis groot maakte. Concerten waarbij werk van Xenakis werd uitgevoerd werden zo goed bezocht dat uiteindelijk hele concerten aan de componist gewijd werden. Op 7 juni 1975 vond het eerste grote Xenakis-concert plaats in Middelburg.

In het voorjaar van 1976 kwam de Zeeuwse STICHTING JEUGD EN MUZIEK met plannen voor het organiseren van een Xenakis Festival in Middelburg en Vlissingen. Na veel overleg werd, met inachtneming van de importantie van Xenakis als hedendaags componist, door verschillende organisaties besloten om dit festival mogelijk te maken. Meerdere instanties zegden financiële steun toe om het festival mogelijk te maken, waaronder de gemeente Middelburg, het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen en de Zeeuwse Culturele Raad. Verscheidene Zeeuwse musici, onder wie Daan Manneke, spraken hun waardering uit voor het feit dat Middelburg met de organisatie van het internationale Xenakis Festival de eerste stap zette om een internationaal centrum voor hedendaagse muziek te worden. In 1976 werd in de PZC zelfs over Middelburg geschreven als “het Mekka van de nieuwe muziek”.

Iannis Xenakis gaf lezingen tijdens het Xenakis Festival en bracht daarin zijn gedachtegoed naar voren. Zo sprak hij onder andere over het voorkomen van massaliteit-in-geluid, een soort georganiseerde chaos die Xenakis voortdurende in zijn composities probeerde te verwerken, daarbij weer teruggrijpend op wiskundige en statistische berekeningen en theorieën.

Festival Nieuwe Muziek

Omdat het Xenakis Festival zeer positief werd ontvangen, werd besloten om jaarlijks het FESTIVAL NIEUWE MUZIEK te organiseren. Tijdens de festivals gaf Xenakis vaak workshops en had ook enkele podium debatten met John Cage en Morton Feldman (in 1986). Tijdens de festivals werd het werk van Xenakis steeds onder de aandacht gebracht, ondanks het feit dat vaak andere componisten de hoofdrol speelden. Ook buiten het festival om bleef zijn werk populair bij Nederlandse musici, en in Middelburg en Vlissingen waren dus vaak werken van Xenakis te beluisteren bij concerten. Verder had de NOS regelmatig belangstelling voor het landelijk uitzenden van de Middelburgse Xenakis-concerten Vanaf het einde van de jaren ’70 kwam het echter minder vaak voor dat een heel concert in het teken stond van Xenakis; steeds vaker werden zijn composities gecombineerd met werken van andere hedendaagse componisten om veelzijdigheid in muziek te laten horen.

Xenakis Ensemble

Uitvoering van het Xenakis Ensemble op 19 oktober 1996, affiche, Zeeuwse Bibliotheek, Beeldbank Zeeland, recordnr. 17148

Xenakis schreef vaak muziek in opdracht van de organisatie of in opdracht van talentvolle musici die tijdens het festival zouden optreden. Zo schreef hij bijvoorbeeld speciale werken voor klaveciniste Elisabeth Chojnacka en contrabassist Fernando Grillo. Bovendien waren tijdens het FESTIVAL NIEUWE MUZIEK jaarlijks premières van Xenakis’ nieuwste composities. Verder mocht hij als huiscomponist in aanloop naar het festival af en toe meebeslissen met de organisatie wanneer keuzes gemaakt moesten worden over locaties. Hieruit blijkt dat Xenakis onlosmakelijk verbonden bleef met het FESTIVAL NIEUWE MUZIEK, ook in jaren waarin muziek van andere componisten centraal stond. In 1984 behoorde Xenakis zelf weer tot de centrale componisten.

Al deze aandacht zorgde er ook voor dat Xenakis bij het Zeeuwse en later ook bij het grotere Nederlandse publiek bekender en steeds meer gewaardeerd werd. Vanuit Zeeland straalde Xenakis’ roem door naar het buitenland. In 1981 werd het XENAKIS ENSEMBLE opgericht, met in eerste instantie de focus op werken van Xenakis, maar ook op andere 20e-eeuwse klassieke muziek. Op 2 juli 1981 werd dit ensemble gepresenteerd tijdens het FESTIVAL NIEUWE MUZIEK. De relatie van Zeeland met Xenakis was zo hecht dat de STICHTING JEUGD EN MUZIEK de componist een verrassingsconcert door het XENAKIS ENSEMBLE aanbood in Parijs op Xenakis’ 60ste verjaardag. Tegenwoordig is het doel van het ensemble om hedendaagse muziek onder de aandacht te brengen van het grote publiek.

Composities die in Zeeland zijn uitgevoerd

(Gerangschikt op jaar van compositie)

• Six Chansons pour piano (1950)
• ST/4, 1-080262 (1956–62)
• Orient-Occident (1960)
• Herma (1961)
• Eonta (1963-1964): Nederlandse premiere in Middelburg in 1975
• Nomos alpha (1965–66)
• Oresteïa (1965-66): Nederlandse première in Middelburg in 1987
• Medea (1967): Nederlandse première in Middelburg in 1977
• Persephassa (1969)
• Synaphaï (1969)
• Charisma (1971)
• Mikka (1971)
• Linaia-Agon (1972)
• Polytope de Cluny (1972)
• Evryali (1973): wereldpremière in Middelburg in 1974
• N'shima (1975): Nederlandse première in Middelburg in 1977
• Gmeeoorh (1974): Nederlandse première in Middelburg in 1977
• Phlegra (1975): Nederlandse première in Middelburg in 1977
• Psappha (1975): Nederlandse première in Middelburg in 1978
• Theraps (1975–76)
• Dmaathen (1976)
• Epeï (1976): Nederlandse première in Middelburg in 1979
• Khoaï (1976)
• Mikka 'S' (1976)
• À Colone (1977)
• Akanthos (1977): Nederlandse première in Middelburg in 1980
• Kottos (1977): wereldpremière in Middelburg in 1977
• Ikhoor (1978)
• Dikhthas (1979)
• Palimpsest (1979)
• Pléïades (1979)
• Komboï (1981)
• Mists (1981): Nederlandse première in Middelburg in 1983
• Khal Perr (1983)
• Naama (1984): Nederlandse première in Middelburg in 1984
• Thalleïn (1984)
• À l'île de Gorée (1986)
• Akea (1986)
• Jalons (1987)
• Kassandra (1987): Nederlandse première in Middelburg in 1988
• Xas (1987)
• Rebonds (1988)
• Okho (1989)
• Tetora (1990)
• La Déesse Athena (1992)
• Plektó (1993)
• Hunem-Iduhey (1996)
• Roscobeck (1996)
• O-Mega (1997)

Links naar een volledig overzicht van Xenakis’ composities

• (complete discografie)
• (composities chronologisch gerangschikt)
• (composities gerangschikt per instrumentatie)

AUTEUR

-Marya Heij (UCR), 2012

Bronnen

• Centrum Nieuwe Muziek: 1969-1994. (ca. 1995). Middelburg: Stichting Nieuwe Muziek Zeeland.
• Gibson, B., The instrumental music of Iannis Xenakis: Theory, practice, self-borrowing (Hilldale, NY: Pendragon Press, 2011).
• Iannis Xenakis (2012, 17 February).
• Kanach, S., Performing Xenakis (Hilldale, NY: Pendragon Press, 2010).
• PZC, Zeeuwsch Dagblad, Zierikzeesche Nieuwsbode (1961-2004).
• Matossian, N., Xenakis. (London: Kahn & Averill, 1986).
• Mode Records, Xenakis, UPIC, Continuum. Electroacoustic & Instrumental works from CCMIX Paris.(S.n., 2001).
• Xenakis Ensemble (2005).
• Xenakis, I., Formalized music: thought and mathematics in composition (Stuyvesant, N.Y.: Pendragon Press, 1992).