Jacob Cats (als musicus)

Cats, Jacob Brouwershaven 10 november 1577 – Den Haag 12 september 1660. Schrijver, jurist en staatsman.

Standbeeld van Jacob Cats in Brouwershaven , foto: J. van den Berge, 1965, Collectie Bruijns, Zeeuwse Bibliotheek, Beeldbank Zeeland, recordnr. 28907

Cats als liedjesschrijver

Naast gedichten heeft Cats meer dan 75 liederen geschreven. Hij schreef nieuwe teksten onder bestaande, veelal Franse melodieën. De liederen varieerden in lengte van 12 (Phylis met haar met-gesellen) tot 356 versregels (Simeons Lof-sangh-liedt) – liedteksten van laatstgenoemde omvang werden vaak eerder gelezen dan gezongen. In de oorspronkelijke notatie ontbraken de muzieknoten. Een liedschrijver als Cats kon vaak volstaan met het vermelden van de titel of de eerste regel van de gebruikte melodie. Deze ‘wijsaanduiding’ werd meestal opgetekend boven de liedtekst zelf. Cats gebruikte 30 verschillende wijsaanduidingen. Bij vier daarvan gaat het echter om een eigen (gekopieerde) melodie, zodat het totale aantal melodieën uitkomt op 26: negentien Franse, drie Nederlandse, een Italiaanse (Amarilli mia bella), een Spaanse (Luz de mi alma) en twee psalmmelodieën (Psalm 103 en 116). Sommige melodieën dienden meer liederen tot wijs; andere liederen van Cats hadden juist meerdere wijsaanduidingen.

Moralistische liederen met leedvermaak

Cats had een moralistische, maar aantrekkelijke, toegankelijke schrijfstijl. Zijn liedteksten zijn gevat en amusant, soms tot op het platte af en met een hang naar leedvermaak. De liederen verwierven een ongekende populariteit en werden opgenomen in meer dan twintig liedboeken. Ook in negentiende-eeuwse verzamelbundels zijn veel van Cats’ teksten terug te vinden. Sommige liederen werden zo bekend dat ze jarenlang op hun beurt als wijsaanduiding fungeerden. Dit was onder andere het geval bij Schoon bloem-gewas, en edel kruyt (zes verwijzingen), Samen-sang tussen Damon en Floride (achttien verwijzingen), Klaeghliedt van Dina (zes verwijzingen) uit de Klagende Maeghden serie en Liedt van een trouw-hatende Vryster.

Schoon bloem-gewas, en edel kruyt gaat over de wat naïeve zigeunerin Pretiose, die de bloemen en planten in het bos groet en zich vervolgens afvraagt wanneer haar eigen bloesem geplukt zal worden. Een mannelijke kandidaat dient zich aan in de gestalte van edelman Don Juan. Pretiose is echter verstandig en gaat niet in op zijn avances.

Samen-sang tussen Damon en Floride, geschreven op de melodie van Ne vois tu pas, chère Phyllis?. Floride wordt verleid door de herder Damon, terwijl ze verloofd is met een andere man. Maar ze weet zich te beheersen en wijst haar minnaar af.

Liedt van een trouw-hatende Vryster vormt een tweeluik met Tegen-liedt van een trouwen-gesinde Vryster. De ‘trouw-hatende vryster’ somt alle nadelen van het huwelijk op, waarna haar vriendin, die zelf gaat trouwen, haar argumenten in het ‘Tegen-liedt’ weerlegt.

Liederen op basis van Franse airs

Titelpagina Klagende Maeghden en Raet voor de Selve, bron:dbnl.org

.

In 1633 liet Cats het boek Klagende Maeghden en Raet voor de selve publiceren, bestaande uit een aaneenschakeling van teksten en liederen met als centrale thema ‘de onvoorzichtige maagd’. De liederen zijn gebaseerd op een aantal Franse airs, waaronder O nuict, jalouse nuict, Faut-il qu’une beauté mortelle en Puisque de vivre sans aimer. Cats schreef de teksten op verzoek van Haagse meisjes die graag Franse airs zongen, maar de bestaande teksten te erotisch van aard vonden. Het werd een oproep tot kuis- en maagdelijkheid aan de vrouw: elk van de liederen verhaalt het tragische lot van een Bijbelse maagd. Zo zijn Dina en Tamar verkracht, werd de dochter van Jephta geofferd en moest Abisagh van Sunem trouwen met een impotente koning. Matthias Havius, door Cats in dienst gesteld als uitgever, legt in het voorwoord uit dat Cats de stommiteiten van verliefde jongeren aan de kaak stelt om zo toekomstig leed te helpen voorkomen. In het openingsgedicht is de ‘Rede’ aan het woord, die uiteenzet hoe het verhaalde liefdesleed had kunnen worden voorkomen. De tekening op de titelpagina (zie afbeelding) toont een groep figuren knielend voor de troon van de Rede. Allen zijn getroffen door een pijl van Cupido (linksboven) en moeten dientengevolge hun zonden opbiechten. De serie werd ettelijke malen herdrukt en werd zo populair dat musici zich er tot in de 18e eeuw zich door lieten inspireren. Het Klaegh-liedt van Dina is zelfs jarenlang voor een anoniem volkslied gehouden.

Camerata trajectina

Verscheidene liederen van Cats zijn uitgevoerd door [CAMERATA TRAJECTINA en, afgewisseld met instrumentale muziek, samengebracht op de cd Klagende Maegden en andere liederen van Jacob Cats. In de muzikale uitvoering reflecteert CAMERATA TRAJECTINA op sublieme wijze de verfijnde combinatie van ernst en jolijt die spreekt uit Cats’ teksten.

Lijst met werken

• Phyllis met haar met-gesellen
• Schoon bloem-gewas, en edel kruyt
• Samen-sang tusschen Damon en Floride
• Mey-liedt
• Tegenliedt op het voorgaande Mey-liedt
• Liedt van een trouw-hatende Vryster
• Tegen-liedt van een trouwen-gesinde Vryster
• Gesang voor een jong-man sich willende begeven om een goet partuer te soecken.
• Sophie Sophie Als ik u maar aanzie
• Berou-gesang
• Aertsche Ydelheyt
• Nieuwe Jaers-liedt, Op het Jaer ons Heeren 1655
• Eerste Nieuw-jaers Liedt
• Gesangh op de Geboorte onses Heylants en Saligmaeckers Jesu Christi
• Gesangh Uit den 42. Psalm
• Gesang voor een krijgsman op Schiltwagt staende
• Herders-Liedt Van den ouden Damon aen de jonge Galathée
• Liedt
• Liedt voor yemandt die sich stelt om tot des Heeren Avontmael te gaen.
• Danck-Liedt, Van iemant die van een sware Siekte verlost is
• Myn geest die is geheel bedruckt / Om seker droef geval [n.t.]
• Wilder iemant Weeuwen vrijen / Gasten hoort den rechten vont [n.t.]
• Hoe kan een mensch na goede dagen trachten / Die in den geest met eersucht is besmet [n.t.]
• Damons-Klagt of Samen-spraak met zyn beminde Florida
• Hagar. Uyt-gedreven
• Blaau-Scheen Lopen
• Nieuw Liedeken over het beklag van de dochter van Jephta
• Die zijn tijdje weet te gissen
• Wat mach den drogert over-gaen? / Wat maelt hem in de sinnen? [n.t.]
• Op ’et zellifde (Tegen de znode Vrouwen)
• Een onechte Moeder aan haar Mingenoot
• Antwoort op het voorige

Klagende Maeghden en Raet voor de Selve

• De maeght van Dordrecht aen Alle Maeghden van Dordrecht ende van d’andere Steden en vlecken van Hollant
• De maeght in de borst getroffen, klaeght
• De vryster geraeckt in haar maeghdekransien, klaeght
• De vryster met de pyl in ’t oir, singt
• De iongelingh met de pyl in het oogh singt
• Gesangh Voor een Iongh-man sigh willende begeven om een goet partner te soecken.
• Maeghde-gesangh. Voor een ionge dochter noch vry in hare genegentheden
• Klaegt-liedt van Dina, Dochter van den Ertz-vader Iacob
• Klaegh-liedt van Thamar, Conincklicke dochter, als sy van Ammon teghen haren danck onteert was
• Klachte van Abisagh van Sunem, op de doot van Adonia, ‘Koninghs Davids Sone’
• Klachte van de dochter Iephthe
• Klaegh-liedt Van Hagar, Abrahams maeght. Wt het 16. en 21. Capittel Genesis
• Klaegh-liedt, Van de Dochter Herodias, op de gelegentheyt doen sy van hare moeder was versocht van den oningh Herodes te eysschen het hooft van Iohannes den Dooper
• Trevr-liedt, Wt den 51. Psalm
• Klaegh-ghesangh uyt den 130. Psalm
• Ziel-svcht; Wt den 42. Psalm
• Nieu. Klaegh-liedt, Op de gheleghenheydt van Lucille dochter van den Keyser Marcus Aurelius, ten tijde de selve, van een naelde ghequetst synde, buyten verwachtinghe quam te sterven
• Klaegh-liedt van een Jonge dochter
• Klachte Vande vyf dwase Maegden
• Morgen-gesangh
• Avont-sangh
• Reys-liet
• Danck-liet, Van yemant die van een sware sieckte verlost is
• Klaegh-liet, Van een Ionge dochter t’haren onschult met een lasterlijcke rugh-sprake beklat
• Klaegh-liet, eens bekeerden sondaers aen God den Sone
• Ziel-svcht, gepast op het hoogen env allen van de mvsicq
• Klaegh-liet Van Susanna, als sy van de bouven beschuldight wert van overspel
• Danck-liet Van Susanna nae haer verlossinghe
• Berou-gesangh
• Ziel-verheffinge
• T’samen-spraeck Tusschen den Geestelicken Bruydegom, en desselfs Bruyt te weten, Den Heere Christus, en syn Kercke
• Ziel, opstigijnge
• Sinne-strijt. Op sekere voor gevallen gelegentheyt
• Liedt Voor yemant die sigh stelt om tot des Heeren Avontmael te gaen
• Nieuw-Iaer gesangh
• Schoon ick dickmael heb’ ghevraeght, Of ghy wout beminnen [n.t.]
• Samen-sang tusschen Hylas Wey-man, en Dorille Wout-nymphe
• Simeons Lof-sangh-liet

Geluidsfragment

• Camerata trajectina

Auteur

-Dok Kunneman (UCR), 2012.

Bronnen

-Bijlo, Marcel, ‘Klagende Maeghden en andere liederen van Jacob Cats’, in: Klassieke Zaken, (oktober 2008).

-Grijp, Louis Peter. Jacob Cats ‘Klagende Maeghden’. Mourning Maidens and Other Songs. An Anthology. Exempla Musica Zelandica VIII (Middelburg, 2008).

-Grijp, Louis Peter. ‘‘Klagende Maeghden’ en andere liederen van Jacob Cats.’ Camerata Trajectina. 2008, 19 februari 2012.

-Havius, Matthias, Klagende Maeghden en raat voor den selve (Dordrecht 1633) , 5 maart 2012.

-[http://liederenbank.nl Nederlandse Liederenbank. Knaw/Meertens Instituut. 2012., 6 maart 2012.

-Seters, Martha van, Alle de liederen van Jacob Cats. Ongepubliceerde doctoraalscriptie Muziekwetenschap (Universiteit Utrecht, 1990).