Johannis de Rijke

Johannis de Rijke
Johannis de Rijke, bron: Zeeuwse Ankers
Geboren	5 december 1842 Colijnsplaat
Overleden	20 januari 1913 Amsterdam
Beroep	waterbouwkundig ingenieur

Johannis de Rijke uit Colijnsplaat was een bekend waterbouwkundig ingenieur die eind 19de en begin 20ste eeuw belangrijke waterwerken in Japan ontwierp en liet uitvoeren.

Jeugd en vertrek naar Japan

De Oostzeedijk in het dorp Colijnsplaat in 1903, ansichtkaart, ZB, Beeldbank Zeeland, recordnr. 3071

De vader van Johannis, Pieter de Rijke trouwde met Anna Catharina Liefbroer en was een kleine aannemer van dijkwerken die daarnaast een boerderijtje in Colijnsplaat bezat. In het gezin waren naast Johannis, het derde kind, nog vijf kinderen. Na de lagere school kreeg Johannis wiskunde en werktuigkunde van de in Goes werkende ingenieur J. Lebret, waarschijnlijk een bekende van De Rijkes vader. In 1865 werd hij opzichter bij de bouw van de sluis in Schellingwoude (een onderdeel van het Noordzeekanaal). In 1872 kreeg De Rijkes’ chef, C.J. van Doorn, eervol ontslag na een uitnodiging van de Japanse regering. Hij ging daar samen met ingenieur I.A. Lindo rivieren onderzoeken. Het werk bleek veel omvangrijker dan voorzien. De Rijke kreeg een uitnodiging zijn koffers te pakken met een forse salarisverbetering in het verschiet. Samen met collega George Escher (de vader van graficus M.C. Escher) vertrok hij naar Japan. In Japan verwierf hij het aanzien dat in Nederland door gebrek aan een academische titel onmogelijk was. Escher schreef later in een brief aan zijn moeder over De Rijke: Met een scherp verstand, een grote opmerkingsgave, een behoorlijk geheugen, veel origineels en kernachtigs in zijn geest en zeer onafhankelijk, stak hij boven anderen uit. Ik stel hem boven de ingenieurs uit Delft.

Het gezin van De Rijke

Toen De Rijke in Roosendaal op de trein richting Japan stapte nam hij zijn vrouw, Johanna Hassoldt en twee kinderen mee. In Japan werden kort na elkaar nog eens vijf kinderen geboren. Het vierde kind, Eleazer stierf al na enkele maanden. In 1879 polste De rijke Escher voor een pleegadres in Nederland om zijn kinderen daar onderwijs te laten genieten. Eschers voormalige leermeester Lebret ving de kinderen op. In 1881 overleed De Rijkes vrouw na een kort en pijnlijk ziekbed aan de cholera. In 1885 hertrouwde De Rijke met Maria Heck die hij tijdens een verlof in Nederland ontmoette. Heck was streng gelovig en onderhield als lid van de gereformeerde kerk correspondentie met Abraham Kuyper. Uit het huwelijk met Maria werden nog eens vijf kinderen geboren. Steeds meer buitenlanders verlieten in die periode Japan. Uiteindelijk was De Rijke in 1890 de enige Nederlandse ingenieur in het land. Toch zat hij niet te wachten op een terugkeer naar Nederland omdat hij daar nooit de status zou verwerven die hij in Japan had.

Werkzaamheden in Japan

De Rijke maakte de reis naar Japan met ingenieur George Escher en opzichter-metselaar Dick Arnst. Japan bevond zich op dat moment in het Meiji-tijdperk. Door toepassing van westerse kennis en technologie moest een snelle modernisering en cultuuromslag worden gemaakt. Voor de ontwikkeling van de infrastructuur werd een beroep gedaan op Nederlandse kennis. Diverse rivieren moesten geschikt worden gemaakt voor moderne scheepvaart. Ook moest een groot aantal havens worden gemoderniseerd. De Rijke ontwierp het plan voor twee strekdammen in de haven van Osaka, thans een van de belangrijkste havens van Japan. Het meest imposant was zijn grote-rivierenproject bij Nagoya, waar 25 jaar lang aan werd gebouwd. Het ging hier niet alleen om bevaarbaarheid, maar ook om bescherming- en irrigatiewerk. Kritiek kwam er ook. De Yodo rivier (Osaka) overstroomde in 1885 en 1889 en veroorzaakte veel schade. Vanaf 1876 werkte De Rijke alleen. Escher werd naar Tokyo overgeplaatst en De Rijke werd voor 350 gouden Yen ingenieur bij de Japanse waterstaatsdienst.

Moeilijkheden op het werk

Gaandeweg zijn verblijf zou de houding van zijn superieuren De Rijke steeds meer tegenstaan. Plannen en voorstellen verdwenen in de kast. Werden ze wel uitgevoerd dan kwam de supervisie in handen van Japanse ingenieurs en moest De Rijke vanaf de zijlijn toekijken. De Meiji regering gaf, zodra de westerlingen hun kennis overdroegen, de projectleiding in handen van Japanners. Oprechtheid en eerlijkheid waren voor De Rijke vanzelfsprekende waarden, maar dat botste met de heersende cultuur in Japan. De omgang in de Japanse politiek en bureaucratie werd gekenmerkt door veinzerijen, vormelijkheden, rituele formules en gebruiken die voor De Rijke niets meer betekenden dan holle huichelarij. De omgang met de gewone mensen ging De Rijke makkelijker af. De Boeren in Mino droegen hem vanwege een herbeplantingsproject op handen. Toen zijn vrouw Johanna overleed schraapten ze hun karige loon bij elkaar om hem met een gift te troosten.

Projecten van De Rijke

Als ingenieur in Japanse dienst ontwierp De Rijke twee strekdammen voor de haven van Osaka, een hogedrukwaterleiding in Osaka, en een aanlegsteiger in Kobe. Hij verbeterde de havens van Tokio en Yokohama, maakte samen met zijn collega G.A. Escher plannen voor het verbeteren van diverse Japanse rivieren; voor een tunnelkanaal van het Biwameer naar Kyoto, en voor de kanalisatie van de Kisorivier. Het plan werd van 1887 tot 1912 uitgevoerd. Dankzij het plan behoren de overstromingen van de stad Nagoya tot het verleden. Vanaf 1891 werkte De Rijke op het Japanse ministerie van Verkeer en Waterstaat.

Shanghai

Gezicht op de Whangpoo rivier omstreeks 1910, foto: Tales of Old Shanghai

Zijn korte verblijf in Shanghai was aanleiding voor een lange en kritische beschouwing van de vaarwegen en bereikbaarheid van de haven. Al in 1873 had hij op doorreis naar Japan ter plekke onderzoek gedaan. Twee jaar later ging hij zelfs heimelijk met collega G.A. Escher naar China op reis om een zandplaat op te ruimen. Tevens stelde hij een rapport op over de toegankelijkheid van de haven van Shanghai. Dit rapport verdween in de archiefkast Bij zijn definitieve vertrek uit Japan, in 1903, werd hij uitgenodigd zijn plannen voor Shanghai verder uit te werken. Hij leidde de kanalisatie van de Whangpoo, de vaarweg die door Shanghai liep. Na opnieuw enkele jaren in het Verre Oosten te hebben doorgebracht keerde De Rijke in 1910 voorgoed in Nederland terug.

Erkenning

Bronzen borstbeeld van De Rijke in het Hanedidandandanpark, foto: Alpsdake, Wikimedia Commons

In 1903 keerde De Rijke een eerste maal terug naar Nederland. Hij overleed op 70-jarige leeftijd te Amsterdam. Volgens de familieoverlevering met de roman De Leeuw van Vlaanderen van Conscience in zijn handen. De Rijke ligt begraven op de begraafplaats Zorgvlied. Het graf wordt jaarlijks door een Japanse delegatie bezocht die een krans legt en een boeddhistische ceremonie uitvoert. De Rijke wordt in Japan benoemt tot ridder in de orde van de Rijzende Zon. In Nederland tot officier in de orde van Oranje-Nassau en op 13 januari 1911 tot ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. In België werd hij ridder in de Leopoldsorde. In 1987 werd voor De Rijke in Kizu, bij Nagoya een vier meter hoog bronzen beeld opgericht. Dit ter nagedachtenis aan de Nederlander die drie grote rivieren wist te bedwingen. Landelijke erkenning kwam in 2002 met een documentaire. De Nederlandse filmmaker Louis van Gasteren maakte In een Japanse stroomversnelling. Nederlandse watermannen in Japan 1872-1903. De documentaire ging over De Rijke en Escher. In datzelfde jaar verschenen ook twee boeken.

Standbeeld te Colijnsplaat

Het standbeeld van Johannis de Rijke bij Colijnsplaat, foto: Jaap Wolterbeek, 2000, ZB, Beeldbank Zeeland, recordnr. 104796

Op 5 december 2000 onthulde Commissaris der Koningin Wim van Gelder een nieuw standbeeld voor De Rijke. Dit staat aan het havenhoofd te Colijnsplaat met uitzicht op de Zeelandbrug. Het is een replica van het beeld dat van hem in Nagoya staat. Vanaf eind jaren tachtig trekt het dorp Colijnsplaat regelmatig groepen Japanse toeristen die op zoek zijn naar herinneringen aan De Rijke. Die zijn er niet. Het is zelfs niet bekend waar zijn geboortehuis heeft gestaan. Om de Japanse toeristen tegemoet te komen wordt een stichting in het leven geroepen die een standbeeld moet realiseren. Een Japanse delegatie schenkt een borstbeeld dat in 1998 in de Havelaarstraat wordt geplaatst, vlakbij waar zijn geboortehuis zou hebben gestaan. De stichting weet van de gemeente Noord-Beveland, Rijkswaterstaat Zeeland, de Vereniging Bagger-, Kust- en Oeverwerken en bij de Japanse gemeente Nagoya geld los te krijgen.

De zomerreis van Oost-Azië naar Nederland met de Trans-Siberische Spoorweg

Trein op de Trans-Siberische spoorweg in 1903, het jaar dat ook De Rijke deze tocht maakte, bron: Zeeuwse Ankers

Naast de publicaties over De Rijke is er ook een boekje van hem zelf. Zijn reisverslag van Japan terug naar Nederland met de Trans-Siberische Spoorweg. Zijn tweede vrouw en kinderen waren al een paar jaar eerder terug gegaan naar Nederland. De Rijke wilde graag het bijzondere technische project van de Russen, waar sinds 1891 aan was gebouwd, van nabij beschouwen. Het reisverslag biedt meer dan alleen aandacht voor flora en fauna. Ook aan ras en cultuur en allerlei technische en geografische aspecten wordt aandacht besteed. De treinreis zelf neemt slechts zeventien dagen in beslag. Op 18 juni 1903 vertrok De Rijke uit Tokio, tot 1868 Yedo, een stad met op dat moment 1,5 miljoen inwoners. Per spoor reisde hij naar Yokohama. Hoewel er makkelijkere opties waren besloot De Rijke zijn terugkeer naar Nederland op alternatieve wijze te maken en van die reis een verslag te maken. Vanuit Yokohama vertrok hij op 19 juni met de Franse mailboot Annam naar Shanghai. Op 24 juni, na een storm op zee, arriveerde het schip in de Chinese havenstad. Over Shanghai maakte De Rijke een uitgebreid verslag van geschiedenis, bestuur en instellingen. De Rijke verbleef twee weken in Shanghai voordat hij op 5 juli met de Russische stoomboot Manchuria naar Rusland vertrok. In de avond van 6 juli kwam het schip bij Dalny aan, vanwaar de Trans-Siberische Spoorweg vertrok. Op 7 juli begon De Rijke ’s avonds aan zijn treinreis die non-stop richting Moskou zou voeren. De Rijke had een kamer achter de restauratie in de 1ste klasse geboekt. Onderweg beschreef De Rijke onder meer het transport van gevangenen die naar Siberië op weg waren en allerlei technische details over zaken die op en rond de spoorweg voorkwamen. Op maandag 20 juli kwam De Rijke in Moskou aan. Op woensdag 22 juli werd er over het spoor verder gereisd naar Warschau en een dag later was De Rijke in Berlijn. Ook hier onderbrak De Rijke zijn reis om de stad te bezoeken. Op 24 juli vertrok hij uit Berlijn en was hij ’s avonds in Arnhem bij zijn gezin.

Projecten

Het stroomgebied van de Yodo (oktober 1873-november 1874)

De Rijke dam in Mima, Tokushima, Japan, foto: gemeente Mima

De eerste taak van Escher en De Rijke was het bevaarbaar maken van de Yodo. Daartoe kregen ze twee tolken toegewezen. Bij inspectie viel hen de grote hoeveelheid zand op die door zijrivieren werd aangevoerd. Deze stroomde van de kale geërodeerde berghellingen af. Hierna begon het waterpassen van het terrein en het peilen van de rivieren. Escher wilde in de zijrivieren pijlschalen laten installeren. Bij het kopiëren van Japanse tekeningen en kaarten kreeg Escher hulp van O-Matsu. Dat was zijn Japanse vriendin, met wie hij samenleefde. In de nacht van 20 op 21 juni 1874 verzakte een deel van een kademuur. Hun Japanse superieur stelde De Rijke en Escher verantwoordelijk. Dezen grepen nu terug op hun vertrouwde oer-Nederlandse methode met een meer glooiende oever, verdedigd door rijswerk met steenbestorting. Het plan dat werd gemaakt behelsde: -de aanleg van kribben van rijshout -bescherming van de oevers en onderwater oevers tegen uitschuring door water -afsluiten van waterlopen -het wegbaggeren van zandbanken -het voorkomen van aanslibbing door het begroeiingsvrij houden van onderwater oevers -het tegengaan van ontbossing De Japanners moest aanvankelijk nog veel worden bijgebracht. Zo waren er putten gegraven onderaan de dijklichamen of werd er grind gebaggerd tot vlak aan de dijkvoet.

Het Whangpoo project in China

In 1875 schreven Escher en De Rijke een eerste rapport over de opruiming van de zandbanken in de Whangpoo. De Chinese regering sprak in 1905 zijn voorkeur uit voor het plan van De Rijke. Hij aanvaardde de opdracht. In november 1905 besprak hij met Escher te Arnhem de problemen rondom het benodigde personeel. De haven, vooral de Woosung Bar –een zandbank voor de kust- was in die tijd verzand. Grote zeeschepen konden niet meer binnen komen. De Rijke had zijn rapport al in 1898 ingeleverd, maar kon nu aan de slag. De Rijke had twee plannen gemaakt voor de benedenloop van de rivier. Hierbij werd zowel de ebgeul als de vloedgeul afgesloten en de Whangpoo kreeg een nieuwe stroombaan. In verband met de hoge golfslag in de haven van Shanghai plaatste De Rijke extra veel palen bij de aanlegsteigers. In mei 1909 maakte De Rijke een goede beurt. Het Engelse oorlogschip Astraea, met een diepgang van 23 voet, bleek op volle snelheid het Junk-kanaal door te kunnen varen. In februari 1906 arriveerde De Rijke als hoofdingenieur, samen met zijn 16-jarige zoon in Shanghai. Uiteindelijk wist hij de Woosung Bar geheel op te ruimen. Vervolgens nam hij ontslag en keerde in november 1910 voorgoed naar Nederland terug.

Problemen en oplossingen van De Rijke

Een van de problemen waarmee De Rijke in Japan te maken kreeg waren de zogenaamde banjirs. Dat zijn watervloeden die van de Japanse bergketens afspoelen. Een plotselinge en hoge rijzing van het rivierwater gevolgd op een daling wordt een banjir genoemd. De daling treed op nog tijdens de regenval. De banjir hangt af van de regenval tijdens een storm. Meer nog van de hoogte en de aard en conditie van het berggebied van de stroom. Hieronder volgen enige oorzaken en oplossingen die De Rijke daarvoor aandroeg:

• De geologische gesteldheid en de zwakke structuur van de verschillende bergreeksen waarin de rivieren ontsprongen.
• Toenemende bevolking en daaruit ontstane opschuiving van de armere bevolkingslagen richting de bergen.
• Ontbossing en toenemende mate van verbouw van gewassen op de berghellingen.
• De wijze waarop bergwegen werden gemaakt en mijnen werden bewerkt.

-Diverse arbitraire handelingen waaronder nivellering van bergen en de moeilijkheid deze ontwikkelingen te keren (De Rijke stelde hierbij het werkloosheidsprobleem aan de orde dat op zou treden als alle lieden die hieraan werkten zonder arbeid kwamen te zitten). -Het gebrek aan middelen, geld en geschikt personeel om hiertegen maatregelen te nemen, ook al was de wil onder de overheid en bevolking aanwezig. In het geval de dijken doorbraken of over zouden lopen voorzag De Rijke in vier mogelijkheden:

• 1. De dijken verhogen en versterken.
• 2. De rechter- of linkerdijk verleggen en daarmee meer ruimte maken voor vloeden
• 3. Een nieuwe rivier vormen naast het bestaande bed
• 4. De dijken verlagen of geheel slechten.

Chronologie

Het standbeeld van Johannis de Rijke bij Colijnsplaat, foto: Jaap Wolterbeek, 2000, ZB, Beeldbank Zeeland, recordnr. 104800

• 1842 Wordt op 5 december geboren te Colijnsplaat
• 1865 Opzichter bij de bouw van de sluizen bij Schellingwoude
• 1873 Brengt de rivier de Yodogawa in kaart en verbeterd de loop voor de scheepvaart
• 1879 Een door Escher ontworpen havenplan voor Mikuni wordt uitgevoerd
• 1881 Ontwerp van aanlegsteiger voor grote stoomschepen die Kobe aandoen
• 1884 Plannen voor de verbetering van de Oigawa en de Tenriogawa in Mitsuokaken

Rapport over een tunnelkanaal van het Biwa-0meer naar Kyoto

Plan voor verbetering van de rivier de Tonegawa

Plan maken voor een dwarskanaal van Tonegawa naar Yedogawa

Rapport over de Yoshinogawa met als doel een beter transport van steenkolen

Ontwerp haven van Osaka

Afwatering in het landschap van Mino verbeteren

• 1886 Nader rapport over de haven van Nugata, waarover Escher al een plan maakte
• 1887 Plan om schade door overstroming van de Yodogawa te voorkomen / hogedruk waterleiding Osaka
• 1888 Schetsplan voor een haven in Tokio
• 1889 Ontwerp van de haven van Yokohama
• 1890 Nieuw rapport ter voorkoming van verwoesting door watervloeden in Kiotofu en Osakafu.

Rapport over rivieren en wegen in Naganoken

Rapport over onderhoud en slijtage van wegen

• 1891 Rapport over de Tamagawa in Kanagawaken
• 1893 Rapport over een haven in de Sendaibaai

Rapport over de waterspiegel en oevers van het Inawadsumeer in Fukushima

• 1896 Rapport over een meer uitgebreid ontwerp van de haven van Osaka
• 1897 Rapport over de Urado-haven in Tosa
• 1903 Reist terug naar Nederland met de Trans-Siberische Spoorweg
• 1905 verhuist van Arnhem naar Hilversum
• 1906 Aankomst te Shanghai en aanvang van het Whangpoo project.
• 1910 Terugkeer uit China in Nederland
• 1913 Sterft op 20 januari te Amsterdam

Bibliografie

Omslag van Zomerreis van Oost-Azië naar Nederland ...

• met Johan Sturm en Anton van der Weele, Zomerreis van Oost-Azië naar Nederland met den Trans-Siberischen Spoorweg (Goes: Jumbo-offset, 2000).

• J. de Rijke, ‘Banjirs en vloeden in Japan’, in: De Ingenieur 15/no.36 (1900) 544-548.

• De Rijke, ‘Banjirs en vloeden in Japan’, in: De Ingenieur 16/no.4 (1901) 49-50.

Auteur

-Johan Francke, 2015.

Bronnen

Boeken

• Die eeuwige rijst met Japansche thee. Brieven uit Japan van Nederlandse watermannen 1872-1903, bezorgd door Louis van Gasteren en Ton van Luin ((Amsterdam), 2003).
• L.A. van Gasteren … (et al.), In een Japanse stroomversnelling. Berichten van Nederlandse watermannen-rijswerkers, ingenieurs, werkbazen, 1872-1903 (Amsterdam, (2000)).
• Yoshiyuki Kamibayashi, Noriko de Vroomen en Pim de Vroomen, Johannis de Rijke. De ingenieur die de Japanse rivieren weer tot leven bracht (Zutphen, (2002)).
• Yoshiyuki Kamibayashi, Johannis de Rijke: Nihon no kawa wo yomigaeraseta gishi de Reike (Tokyo, 1999).
• Joh. de Rijke, Zomerreis van Oost-Azië naar Nederland met den trans-siberischen spoorweg (Wageningen, 1904).
• Joh. de Rijke, Johan Sturm en Anton van der Weele, Zomerreis van Oost-Azië naar Nederland met den Trans-Siberischen Spoorweg (Goes, 2000).
• Koen Sizoo en Li Xian-Sheng, Johannis and Hendrik de Rijke: two Dutch engineers in the Yangtze Delta. 1875-1919 = Changjiang sanjiaozhou di liang wei Helan gongchengshi Yuehansi Telaike yu Henglike Telaike Changjiang sanjiaozhou di liang wei helan gongchengshi Yuehansi Telaike yu henglike Telaike (Beijing, 2005).

Artikelen

• J. de Rijke, ‘Banjirs en vloeden in Japan’, in: De Ingenieur 15/no.36 (1900) 544-548.
• De Rijke, ‘Banjirs en vloeden in Japan’, in: De Ingenieur 16/no.4 (1901) 49-50.
• ‘‘In memoriam’ Johannis de Rijke’, in: De Ingenieur 28/no.4 (1913) 73.
• ‘Johannis de Rijke – een standbeeld, ridderorde en roman. De Japanners hebben het waterbouwkundige werk van Johannis de Rijke (1842-1913) op waarde weten te schatten. Zijn betekenis begint nu ook door te dringen in zijn geboortedorp Colijnsplaat. De Rijke krijgt een plaquette’, in: De Ingenieur 112/afl.5 (2000) 32-35 (4).
• Y. Kamibyashi, ‘The Background of G.A. Escher, Hollander Engineer who supported J. de Rijke for 40 years’, in: Historical Studies in Civil Engineering 19 (1999) 399-406.
• Bert Toussaint, ‘Johannis de Rijke (1842-1913), Japanse verering voor Colijnsplaatse watergod’, in: Zeeuws Tijdschrift 50/nr. 3 (2000) 28-32.

Documentatie

• Johannis de Rijke. Personendossier (Middelburg: ZB, 2009).

Sites

• Site over De Rijke door Rinus Geelhoed
• NRC artikel over De Rijke
• Koninklijk Huis over De Rijke
• Japanse site over De Rijke
• Toeristische site Noord-Beveland over De Rijke