Carel Steven Adema van Scheltema

Carel Steven Adema van Scheltema
Carel Steven Adema van Scheltema. Foto: Wikimedia Commons.
Geboren	25 januari 1815 Den Haag
Overleden	12 augustus 1897 Arnhem
Beroep	Predikant, drankbestrijder en schrijver
VIAF	Carel Steven Adema van Scheltema

Carel Steven Adema van Scheltema was van 1839 tot 1844 predikant te Borssele en van 1844-1845 te Colijnsplaat, tenslotte van 1848-1881 te Amsterdam. Hij maakte zich verdienstelijk op het terrein van de ‘inwendige’ zending, vooral door zijn ijver voor de drankbestrijding, en schreef een groot aantal boeken en brochures over uiteenlopende onderwerpen en stichtelijke gedichten. Carel Steven Adema van Scheltema was de grootvader van de socialistische dichter die zijn naamgenoot is.

Biografie

Algemeen

Carel Steven Adama van Scheltema was de zoon van Henricus Adama van Scheltema, kassier, later boekhouder bij de Landsdrukkerij, en Madelaine Petronella Perrenoud. Hij begon zijn studie theologie in 1832 in Leiden. In 1839 werd Adama van Scheltema hervormd predikant in Borssele. Daarna werd hij predikant in Colijnsplaat (1844), Hoorn (1845) en Amsterdam (1849). Als orthodox christen sympathiseerde Adama van Scheltema met Abraham Kuyper. De brede volkskerk die voor Adama van Scheltema sterk met zijn geloof en werk was verbonden, werd door Kuyper echter afgewezen. Adema van Scheltema was van 1879 tot zijn dood een chronisch eczeemlijder. Nadat hij in 1881 om gezondheidsredenen zijn emiraat had aangevraagd, woonde hij in Ede en na 1883 in Arnhem. Adama van Scheltema trouwde op 1 augustus 1839 in Leiden met Hendrika Jacoba Stokhuyzen (1816-1872), die in 1872 verdronk. Op 12 juni 1873 trouwde hij met Françoise Madelon baronesse van Eck (1832-1883). Met Hendrika Stokhuyzen kreeg Adema van Scheltema veertien kinderen, waarvan twee als baby stierven. Een van de zoons, de antiquair Frederik Adama van Scheltema, was de vader van Carel Steven Adama van Scheltema die als socialistisch dichter bekend is geworden.

Drankbestrijder

Adama van Scheltema was in zijn leven een fel bestrijder van drankmisbruik. In de eerste helft van de negentiende eeuw werd de eerste Nederlandse drankbestrijdingsverenigingen opgericht. Zo ontstond in 1842 de Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van Sterken Dranken (NVSD). Adama van Scheltema werd in 1844 lid van de NVSD en kwam al spoedig in het bestuur. In 1861 werd Adama van Scheltema geheelonthouder. Hij wees vanaf dat moment het gebruik van alle alcoholische dranken af, iets wat maar door weinigen werd begrepen. Omdat het Adama van Scheltema niet lukte om de NVSD te winnen voor het ideaal van geheelonthouding, richtte hij in 1881 de Nationale Christen Geheel-Onthouders Vereeniging op. Tot zijn overlijden was hij daarvan voorzitter, later erevoorzitter. Voor deze vereniging redigeerde hij eerst het maandblad De stem der liefde, en na 1891 het weekblad De Wereldstrijd. Samen met J.J. Ph. Valeton en M.W. de Ranitz kan men Adama van Scheltema beschouwen als de grondlegger van de christelijke geheelonthouding in Nederland. Na veel onbegrip kwam in de jaren 1890 de geheelonthouding tot bloei en kreeg hij hiervoor erkenning.

Proza, poëzie en liedbundels

Adama van Scheltema heeft als man van het Réveil, een orthodoxe opwekkingsbeweging in protestants Nederland, veel stichtelijk proza en poëzie geschreven en vertaald uit het Engels, Duits en Frans. Engeland was zijn belangrijkste inspiratiebron en hij maakte verscheidene reizen naar Engeland. Zo vertaalde hij werken van onder andere Henry Wadsworth Longfellow, John Bunyan, Harriet Beecher Stowe, Charles Haddon Spurgeon en William Booth. Naast een warm voorstander van opbouwende volksliteratuur was hij ook een ijverig promotor van de volkszang. Hij vond dat zangverenigingen er goed aan deden om eenvoudige liederen te zingen. Daarbij doelde hij erop een lied zowel qua tekst, muziek als inhoud binnen de belevingswereld van het volk paste. De liederen moesten nog dagen herinnerd worden zodat ze ‘een gezegende uitwerking kunnen hebben op hart en leven. In diverse liederen wees Adama van Scheltema christenen nadrukkelijk op hun plicht om het evangelie te verkondigen aan de heidenen en op deze manier Gods rijk op aarde te stichten. Ten aanzien van de melodieën in de Vervolgbundel op de Evangelische Gezangen, zoals die in 1866 gepubliceerd werd, was hij kritisch. In zijn ogen was er daarbij alleen gelet op technische eisen en had de redactie van deze bundel zich niet bekommerd om het kerkvolk.

In totaal gaf Adama van Scheltema 46 bundels uit met in totaal 2500 liederen. Daarvoor vond hij niet alleen inspiratie in Nederland, maar ook in het buitenland. Adama van Scheltema heeft daarbij met name de Amerikaanse gospelhymnen gepropageerd; iets wat ook gold voor Johannes de Heer. In de tweede helft van de negentiende eeuw raakten deze gospelhymnen in Europa en ook in Nederland bekend. In zijn bundel Voor huis en school nam hij diverse van deze liederen op; in 1870 en 1872 verscheen een deel daarvan. Belangrijker voor de verspreiding van de gospelhymnen was de bundel In het land der vreemdelingschap (1871) met vertaalde liederen van Phillip Phillips. Twee jaar daarna verscheen nog de liedbundel Voor zang en bedestond, wederom met liederen van Phillip Phillips uit zijn bundel Song Ministry. Uit de voorrede van deze bundel bleek dat Adama van Scheltema Phillips prijsde omdat hij uitsluitend repertoire gebruikte dat voor de zondagsschool werd geschreven en dat hij niet zong ‘wat niet door iedere eenigzins gevormde stem hem kan worden nagezongen’. Ook in Zingt den Heer (1873) werd een aantal gospelhymnen opgenomen. Van de 200 liederen zijn slechts circa 25 liederen van buitenlandse herkomst; de bundel bevat voor het merendeel oorspronkelijke liederen van Adama van Scheltema. In 1875 en 1876 werden in diverse afleveringen de bundel Opwekkingszangen- Liederen van Ira D. Sankey uitgegeven met in totaal 100 gospelhymnen. Adama van Scheltema bleef liederen van Ira David Sankey vertalen. In 1886 verscheen Nieuwe liederen van Ira D. Sankey met 25 liederen. In 1892/1893 verscheen Nieuwe Opwekkingszangen van Ira D. Sankey e.a. met 75 gospelhymnen. Deze bundel werd niet populair. Klaarblijkelijk was het nieuwe eraf en was er weinig behoefte meer aan nieuwe gospelhymnen.

Naast de gospelhymnen vertaalde Adama van Scheltema ook het werk van de Jubilee-zangers in De geschiedenis van de Jubilee-zangers met hunne liederen (1877), waarin tevens 104 Jubilee-liederen in het Nederlands vertaald waren. De Fisk Jubilee Singers maakten in de jaren zeventig van de negentiende eeuw de negrospiritual bekend in Europa. Ook in Nederland gaf deze groep in 1877 uitvoeringen onder andere in Utrecht, Leeuwarden, Sneek en Goes. Met zijn bundel probeerde Adama van Scheltema de Jubilee-liederen populair maken. Daarin was hij echter niet succesvol. Adama van Scheltema vertaalde niet alleen Engelse liederen, maar ook Franse liederen. Zo verscheen in 1881 de Harpe Zions, een vertaling van de Chants de Sion van César Malan. Uit de voorrede van de Harpe Sions blijkt dat Adama van Scheltema aan de zoon van de auteur, César Malan jr., toestemming heeft gevraagd om deze bundel te mogen uitgeven. De toestemming werd verleend onder de voorwaarde dat de oorspronkelijke Franse woorden en melodieën niet veranderd zouden worden. Omdat de harmonisaties volgens César Malan jr. die tot dan toe verschenen waren, beneden de maat waren, had Adama van Scheltema de Nijmeegse musicus Johan Hendrik Götz (1814-1900) gevraagd om nieuwe vierstemmige harmonisaties te schrijven. C.S. Adama van Scheltema werd echter vooral bekend als auteur van de serie Neerbosch’ Zangen. Deze serie was vernoemd naar de weesinrichting in Neerbosch die door Johannes van 't Lindenhout was opgericht. In 1870 kreeg de weesinrichting 1870 een eigen drukkerij, P.J. Milborn. Diverse weesjongens werden er tot drukker of boekbinder opgeleid. Tot de publicaties van de weesinrichting behoorden veel liedbundels, waaronder veel van Adama van Scheltema. Daarvan werden de jaargangen van Neerbosch’ Zangen bijzonder populair; Adama van Scheltema zorgde voor de teksten, A. Sneep, de muziekdocent van de weesinrichting, voor de muziek. Bij de verspreiding heeft het zangkoor van de weesinrichting een belangrijke rol gespeeld; overal in het landen werden namelijk propaganda-bijeenkomsten georganiseerd waarbij het zangkoor en het muziekkorps van Neerbosch optrad. Veel van de liederenbundels van Adama van Scheltema zijn uitgegeven bij Neerbosch' Weesinrichting in Nijmegen.

Naast al deze vertaalbundels gaf Adama ook nog een aantal andere liedbundels uit. Zo verscheen in 1850 de Liederen voor Huiselijke en Godsdienstoefening in de Morgen- en Avondure uit, en in 1874 Ons Gezangboek. In het kader van zijn strijd tegen alcoholmisbruik gaf hij ook bundels met anti-alcoholliederen uit, zoals in Vrij en blij (circa 1870) en Onze geloofs- en strijdzangen; geheelonthoudersliederen (1892). Het waren liederen op basis van het boekje De jenever erger dan cholera van de predikant Ottho Gerhard Heldring uit 1838. Een selectie van het liedmateriaal uit de verschillende liedbundels van Adama van Scheltema werd in 1889 gepubliceerd in de Gezangen Zions uit 1889.

Opname liederen in andere liedbundels

Eind negentiende eeuw was de Gezangen Zions de bundel waaruit aan het begin van het ontstaan van Kerkgenootschap der Zevendedagsadventisten eind negentiende eeuw gezongen werd. Verder werden er bijna 100 liederen van Adama van Scheltema uit de Gezangen Zions in de Zangbundel ten dienste van Huisgezin en Samenkomsten van Johannes de Heer opgenomen. Daarnaast werd een aantal liederen van Adama van Scheltema opgenomen in de Evangelische Gezangen, twintig in de Zangbundel der Hersteld Evangelisch Lutherse gemeente en één in de hervormde bundel van 1938 (gezang 5).

Tractaatgenootschap en Nederlandse Zondagsschool Vereniging

Adama van Scheltema was 45 jaar bestuurslid van het Nederlandsch Godsdienstig Tractaatgenootschap, een genootschap dat bestond van 1822 tot iets na 1900. Als secretaris daarvan heeft hij vele Bijbelsche Almakken volgeschreven. In de Bijbelsche Almanak, die jaarlijks werden uitgegeven, publiceerde Adama van Scheltema onder andere vertalingen van gospelhymnen. Verder was hij naast Philippus Jacobus Hoedemaker, T.M. Looman en E. van Weede Dijkveld medeoprichter van de Nederlandse Zondagsschool Vereniging in 1865 en bekleedde het voorzitterschap daarvan. Deze vereniging stelde zich ten doel om de evangelische Bijbelkennis te verspreiden, evenals liefde voor geloofswaarheid onder de jeugd door middel van zondagsscholen. Met het eigen maandblad De Christelijke Familiekring wilde men niet alleen de kinderen, maar via hen ook de ouders bereiken. Adama van Scheltema was ook mederedacteur van dit maandblad. Er werd gestimuleerd dat zondagsschoolonderwijzers de kinderen thuis bezochten. Daarmee probeerden men een nauwe relatie te leggen tussen zondagsschool en huis.

Bibliografie

• Liederen voor Huiselijke en Godsdienstoefening in de Morgen- en Avondure, D.H. Fikkert, Amsterdam (1850).
• Voor Huis en School. Liederen uit den Bijbelschen Almanak, L.J. Eckel, Amsterdam (1870/1872).
• Vrij en blij. Liederen van gemengden aard voor den gezelligen kring. Aan de Amsterdamsche Afdeeling van de Nederl. Vereeniging tot Afschaffing van den Sterken Drank, als feestgave aangeboden door C.S. Adama van Scheltema, P.M. van der Made, Amsterdam, circa 1870.
• In het land der vreemdelingschap. Zangen des geloofs naar Philip Phillips. L.J. Eckel, Amsterdam (1871).
• Zingt den heer. Twee Honderd voor orgel en piano gezette vierstemmige liederen, ten gebruike in zondagschool, bidstond en huisgodsdienst. Naar het Engelsch. L.J. Eckel, Amsterdam (1873).
• Voor zang en bedestond. Naar Philip Phillips, Amsterdam (1873).
• Ons Gezangboek. Psalmen en gezangen voor bijzonder en openbaar gebruik (1874).
• Opwekkingszangen. Liederen van Ira D. Sankey nagezongen door C.S. Adama van Scheltema. Neerbosch’ Boekhandel (1875).
• De geschiedenis van de Jubilee-zangers met hunne liederen, Het Evangelisch Verbond (1877).
• Keur van Slavenzangen, door Negers in de Zuidelijke Staten van Amerika in hunnen staat van dienstbaarheid gezangen. Het Evangelisch Verbond, Amsterdam (1877). [De liederen in deze uitgave zijn tevens gepubliceerd in de bundel De geschiedenis van de Jubilee-Zangers met hunnen liederen.
• Neerbosch' Zangen, eerste jaargang (1879).
• Neerbosch' Zangen, tweede jaargang (1880).
• Neerbosch' Zangen, derde jaargang (1881).
• De Harpe Zions (Chants de Zion) van Cesar Malan vrij gevolgd door C.S. Adama van Scheltema, P.J. Milborn, Nijmegen (1881).
• Neerbosch' Zangen, derde jaargang (1881).
• Neerbosch' Zangen, vierde jaargang (1882).
• Neerbosch' Zangen, eerste bundel (1882).
• Neerbosch' Zangen, eerste bloemlezing (1882).
• Neerbosch' Zangen, vijfde jaargang (1883).
• Neerbosch' Zangen, zesde jaargang (1884).
• Neerbosch' Zangen, tweede bundel (1885).
• Neerbosch' Zangen, tweede bloemlezing (1885).
• Nieuwe liederen van Ira D. Sankey, P.J. Milborn, Nijmegen (1886).
• Gezangen Zions: Liederen ten gebruike voor Godsdienstoefeningen, Zang- en Bedestond. Het internationaal Traktaatgenootschap, Chicago/London/Hamburg/Kaapstad (1889).
• Neerbosch’ Zangen: Bloemlezing uit den I. en II. Bundel voor gemengd koor (circa 1890).
• Vijf en Twintig Liederen op keur van Evangelische Gezangen- melodieën. Voor Gemengd Koor, Orgel of Piano gezet door G.B. van Krieken. Organist te Rotterdam. P.J. Milborn, Nijmegen (1891).
• Onze geloofs- en strijdzangen; geheelonthoudersliederen. Samengesteld door C.S. Adama van Scheltema en J.J.P. Valenton (1892).
• Neerbosch' Zangen, derde bloemlezing (1892).
• Nieuwe Opwekkingszangen van Ira D. Sankey e.a. nagezongen door C.S. Adama van Scheltema, P.J. Millborn, Nijmegen (1893).
• Geloofsroem in Verdrukking. Den jubilézangers nagezongen. Kousbroek, Leiden (1894).
• Bloemlezing uit de Harpe Sions. Liederen van César Malan. Vrij gevolgd. P.J. Milborn, Nijmegen (1898).
• Trichordium. Zestig liederen voor driestemmig vrouwen-, mannen- en gemengd kinderkoor. Neerbosch' Boekhandel, Neerbosch, zonder jaar.
• Zangen van Philip Phillips. P.J. Milborn, Nijmegen, zonder jaar.
• Dient den Heer; Liederen en verhalen voor de jeugd, L.J. Eckel, Amsterdam, zonder jaar.
• Kerstliederen voor zondagsscholen en zangvereenigingen. Met muziek voor gemengd, koor, orgel of piano. Neerbosch' Boekhandel, Neerbosch, zonder jaar.
• Neerbosch’ Zangvogeltjes, zonder jaar.

Literatuur

Nagtglas, I., N.W.B.W.

Bronnen

Carel Steven Adema van Scheltema (Middelburg: Zeeuws Documentatiecentrum, 2009)

Auteur

-W. van Gorsel, 2022